Автор — Игорь Изерге.
Июньышто Челябинск ола гыч Иркутскыш каяш тарванышым. Кодшо ийын Байкал ерым ончен савырненам гын, тений Иркутск олам, Хамар-Дабан хребетым ужаш шонен пыштышым. Поезд дене Иркутскыш кум кече наре кудалман, самолёт вич шагат жапыште намиен шукта. Ты гана поезд дене кайышым.
Поезд Сибирьын рӱдолашкыже, Иркутскыш, икшырымын кая. Туге чучеш, пуйто Байкал ерын пушыжымат шижаш лиеш.
Иркутск Эрвел Сибирьыште Ангара эҥер воктене верланен. Росстатын 2023 ийысе данныйже почеш, тыште 612 тӱжем наре еҥ ила. Олам 1661 ийыште ыштыме.
Вич шагат эр. Кӱртньыгорно вокзал эр кечыйол дене волгалт шинча. Поезд гыч волымек, Байкальский трактыш тарванышым. Тушто икмыняр кечылан пачерым айленам. Ты урем гыч олан чыла лукышкыжо миен шуаш пеш йӧнан. Урем-влак лопка улыт, машинат ятыр. Сатулан ак Российысе моло ола деч пешыжак огеш ойыртемалт.
Иркутскысо сылне вер-влак
Ангарасе набережныйыште ятыр кафе уло. Тышке толшо кажне еҥ верысе калык кочкышым – позым але бу-узым – кочкын ончалшашак, шонем. Теве мыят «Байкальская» кафеш пурышым. Тыште байкальский омульым кочкаш шонышым, но чаманен каласаш логалеш, тудым ты жапыште муаш неле улмаш. Мылам пӱнчӧ да кож пӱгыльмӧ гыч ямдылыме варене келшыш. Шокшо кочкышлан бухлер шӱрым нальым. Тудым шорык шыл лем, шоган да укроп гыч шолтат. Пытартышлан «Саган Дайля» чайым подыльым.
Набережный гыч смотровой площадке, тӱрлӧ памятник, сквер пеш сайын койыт. Каналтен шинчаш теҥгылат ятыр уло. Теҥгылыште шинчышыла, Сибирьым моктен возымо ятыр почеламутым лудаш лиеш. Ангара эҥерат поснак сӧралын коеш. Эҥер мучко туристический трамвай коштеш. Тораште огыл олалан негызым пыштыше Яков Похабовлан, Александр III кугыжалан, Пётр ден Феврониялан памятник-влак шогат. Тыгак 19 метран «Московские ворота» триумфальный аркым ужаш лиеш.
Историйым йӧра-тыше-влак Иркутский слободаш (тудым вес семынже 130 квартал маныт) миен толын кертыт. Тыште икмыняр исторический памятник уло. Шуко зданийым пу гыч ыштыме. Южо пӧртым олан вес ужашыж гыч тышке лӱмын конден шындыме.
Иркутск олан гербыштыже сӱретлыме Бабрлан – уссурийский тигрлан – шогалтыме памятник воктене мыят войзалтде шым чыте. Модный квартал манме верыште тошто ден у курым пуйто иктеш варналтыныт.
«Ангара» ледокол-тоштер ваштареш «Поляна» каныме парк верланен. Тыште футбол, баскетбол, теннис, хоккей дене модаш спортплощадке-влак улыт.
Хамар-Дабан
Иркутск мучко коштмек, кругобайкальский кӱртньыгорно дене Хамар-Дабан хребетым ончен толаш шонышым.
Кругобайкальский кӱртньыгорнын кужытшо – 89 меҥге. Электричке Байкал гыч Слюданка марте коштеш. Эрдене электричке мыйым Слюданка станцийыш конден шуктыш.
Хамар-Дабан – Байкал ер воктенысе эн кугу кӱ хребет. Тудын кужытшо – 360 меҥге утла, лопкытшо – 55 меҥге. Эн кугу ужашыже Бурятийыште верланен. Курык-влак касвел гыч эрвелкыла шуйналтыныт. Тыштак Зун-Мурэн, Хангарул, Снежная, Селенга эҥер-влак йоген эртат.
Мый йолын коштмо экскурсийым ойырышым. Шыпыште ласкан коштмем шуо.
Йырым-йыр пӱнчӧ, лыстанвӱнчӧ, кедр, нулго кушкыт. Садлан юж путырак яндар да пайдале. Чодыраште маска, шордо, пӱчӧ, пире, рывыж, мераҥ, изюбрь илат. Ерыште хариус, ленок, плотва кол-влак улыт. Тыште Соболиное, Патовое, Сердце, Чёртово ер-влак верланеныт.
Лу меҥгым писынак эртышым. Коклан корнешем марафонлан ямдылалтше спортсмен-влак вашлиялтыч. Йолгорным пеш сайын тошкен шындыме. Южо вере эсогыл оҥа дене оптымо вер-влакат лийыныт.
Эше ныл меҥгым вашкыде эртышым. Нине верлаште ондак мрамор ден лазуритым луктыныт.
Ик жап гыч корнышто кафе логале. Туштак шокшо кочкышым тамлышым. Малаш кодаш изи пӧрт-влакым келыштарыме. Йол нойымым шижым, но умбакыже ошкыльым. Пытартыш ныл меҥгым нелынрак кайышым: йолгорно туран кӱшкӧ кӱзен, коклан кугу кӱ ора-влак логалыныт. Содыки касвелеш «Хамар-Дабан» приютыш малаш кодым.
Черский лӱмеш пик
Курык коклаште игече пеш вашке вашталтеш, трукышто йӱр йӱрын кертеш. Малаш вочмекем, шӱдыран кавам кужун эскерен кийышым, а эрдене тӱтыра йырваш леведын, тораште гына кож вуй-влак изишак койылденыт. Индеш шагатлан тӱтыра пытыш, умбакыже тарванышым. Йолгорнем тугак тайга вошт эртен.
Жапын-жапын корныштем кӱ пирамиде-влак логалыныт. Нуным турист-влак корным палемдаш шкеак оптеныт. Кӱ коклаш южыжо ший оксамат пыштен. Ик жап гыч серпантин тӱҥале. Ты верыште мардеж чотрак пуэн, йол йымалне ир тайга кидкопаште гай чучын. Хребетыш лӱмын келыштарыме тросым кучен кӱзышым. Ик кӱ гыч весыш сайгак гай тӧрштылын, Черский пикыш кӱзен шуым.
Ик эн кугу кӱ ӱмбалан ссылкыш колтымо дворянин Черский лӱмеш шарныктыш оҥам пижыктыме. Тудо 1863 ийыште Сибирьысе пӱртӱсым шымлен.
Курык вуй гыч моткоч сӧрал пӱртӱс почылтын. Тораште Байкал ер йылгыжын, пурлаште – Сердце ер. Июнь тылзе лийын гынат, курык вуйышто лум киен. Кече поснак чот йымыктарен.
Тыге сылне верыште, чон канен, кужу жап шогышым.
Мӧҥгеш кайыме годым шым вӱдшуҥгалтышым ончалаш шонышым. Ала-могай жапыште корным йомдарышым да тура сер гыч ӱлыкӧ изиш гына шым камвоч. Кидем гыч мучышталтше термосем тушко волен возо.
Тыге корнем вашталташ логале. Ик жап кайымек, эҥер деке лишемым. Тудын серже дене ошкылын, каныме базышкем миен лектым.
Моткоч куаненам, вет шонымашышкем шуынам, Хамар-Дабан хребетыш кӱзенам. Шым вӱдшуҥгалтышым ужаш ыш логал, тугеже тышке вес гана толаш амал уло. Ик жап гыч верысе кафеште изиш пурлальым. Пиалешем, тушто пашам ыштыше ик еҥ Слюданкыш машина дене каяш лектын ыле. Тыге олаш вашке гына миен шуна. У палымем мылам лазурит кӱм пӧлеклыш.
Иркутскыш такси дене кайышым. Вес кечын самолёт дене мӧҥгӧ чоҥештышым. Тиде сылне вершӧрым ужын коштмо нерген шарнымаш ушыштем да чоныштем кужу жап илаш тӱҥалеш.