Историй

Газетын эртыме корныжо

Тӱняште кажныжын шке шочмо кечыже уло. А мемнан газетнан тиде волгыдо татше – 1991 ий 5 июль. Лач тиде кечын, ятыр пагытым вучен, шуко неле-йӧсым, кунамже умылыдымашымат чытен лекмеке, ош тӱняшке толын вочшо изи азала «Кугарня» газет шочын.

Тудо пагыт, мутат уке, куштылго лийын огыл: элыштына перестройко, гласность, демократий шӱлыш озаланен. Саде у саман калыклан варажым ятыр нелылыкым конден. Лач тиде пуламыр саман дене пайдаланен, самырык литератор-влакын «У вий» ушемышт 1930-шо ийлаште репрессий саман тӱҥалме дене петыралтше самырык-влакын газетыштым угыч лукташ тӱҥалаш ойым пидын. Такшым эше 1985 ийыштак саде самырык ушемын активистше-влакын вуйыштышт тыгай газетым лукташ тӱҥалме нерген шонымаш шочын. Студент ден марий интеллигенцийын самырык да чолга еҥже-влак у газетым почаш кӱлмӧ шотышто кидпалым погаш калыкыш тутыш лектын коштыныт. Варажым Москошко, тыгак республикысе тӱрлӧ кӱшыл кабинетлаш, вуйым савен, ик гана веле огыл пурен-лектеденыт. Тудо жапыште саде суапле шонымашым илышыш шыҥдараш неле лийын.

1991 ий. Тунам пӱтынь эл мучко вуйлатыше орган-влак Коммунист партий деч ойырлаш тӱҥалыныт. Марий республикыштат сӱрет тугаяк лийын: Верховный Совет ден Коммунист партий реском кундемыште лектын шогышо газет-влакым шке коклаштышт пайленыт. Тыге Верховный Совет рушла савыкталтше «Республика» ден марла лектын шогышо «Марий коммуным» шке шулдыр йымакыже налын. А РСФСР Компартий Марий рескомлан рушла лекше «Марийская правда» газет веле логалын. Тудлан тунам марла лекше изданият кӱлын. Тидлан кӧра «Кугарня» газетлан шочашыже йӧн лектын. Жапым шуйкалыде, Компартий Марий реском у газетым лукташ тӱҥалме нерген пунчалым луктын. Тӱҥ редакторлан Александр Абдуловым пеҥгыдемденыт. А 5 июльышто, кугарня кечын, «Кугарня» газетын икымше номерже калык деке миен шуын.

Калык деке миен шуын манмаште изишак умылтарымашым пуыде ок лий, вет тунам тиде у газетым калык коклаште пален огытыл. Тидым шотыш налын, у изданийын самырык пашаеҥже-влаклан моткоч шуко сомылым ворандарашышт логалын. Тӱҥалтыш жапыште ятыр пашам поснак студент ден марий интеллигенций коклаште эртарыме: умылтарыме да пропаганде сомыл куралдыме пасу наре лийын. Демократий толкынеш марий тӱвырам у кӱкшытыш нӧлтал колтымо кумыл чонышто шошо вӱдла ташлен, сандене кеч-могай нелылыкым сеҥен кертыныт.

А нелылык варажымат шагал огыл вашлиялтын. «Кугарня» газетын лекташ тӱҥалмыжлан тылзат пеле эртымеке, элыште путч тарванен. Партийный изданий-влакым петыраш тӱҥалыныт. Тыге мемнан газетнат учредитель деч посна кодын. Тунам самырык-влаклан республикысе тӱвыра министерстве полыш кидым шуялтен да шке шулдыржо йымаке налын. Варажым, 1992 ийыште, Российыште премьер-министрлан шогалше Егор Гайдарын тӱҥалме реформыжлан кӧра «Кугарня» газет угыч поргем тӱрыш толын шуын. Сату ак моткоч писын кушкаш тӱҥалын, а пашадар тугаяк изи кодын. Сандене ик жап газетым улыжат вич еҥ луктын шоген. Вара эркын-эркын йолымбаке шогалме. Лач тунамак грант дене Финляндийысе М.А.Кастрен ушем полшымо дене компьютерым налын кертме. Мо оҥайже, тунам мемнан редакцийна моло дене таҥастарымаште ик эн нелын илен. Туге гынат пӱтынь Печать пӧртлан мемнан изданийна эн ончыч компьютер дене пойдаралтын.

Тӱҥалтыш жапыште мемнан газетна эсогыл 16 лаштык дене лектын шоген. «Кугарня» шке лывырге йылмыже, илыш ончалтышыже, пӱсӧ ойжо дене ойыртемалтын. Марий калыкын эртыме корныжо, кугезе калыкна деч куснен толшо илыш-йӱла, саманын чурийже да айдемын пӱрымашыж нерген возымо материал-влак лудшо йолташна-шамычын чонышкышт логалыныт да кужу жаплан лакемалт кодыныт. Тидыже, мутат уке, у газетын калык коклаште шарлен толмо корныштыжо изи огыл надыр семын лийын.

А редакцийлан машинам пуымеке, паша эше чотрак воранен каен. Тыге Пошкырт, Татарстан, Урал да Одо кундемлаш кугарнязе-влак кужу жаплан командировкыш кошташ тӱҥалыныт. Кидыш кучат гитарым, «Кугарням» — да корныш! Туштат куштылгыжак лийын огыл: йӱр йымалнат ик гана веле огыл нӧраш логалын, лавыран корнышто пижын шогалше машинамат ятыр шӱкымӧ – чылаже шотлаш гын, ик километрыш веле огыл погына. Телым поранан годым мӱндыр йот кундемыште корно укелан кӧра пасу покшелне кылмен шинчашат верештын. Но кугарнязе-влак садак вуйым сакен огытыл – шке тӱҥалме пашаштым раш умыленыт да, чыла нелылыкым сеҥен лектын, угыч да угыч калык дене вашлийыныт, шке йӧратыме газетышт нерген каласкаленыт да нунын чоныштат ты у изданий деке йӧратымаш кумылым ылыжтеныт. Вет арам огыл тудо жапыште «Кугарня» газетын тиражше 6-8 тӱжем экземпляр лийын.

Тулеч вара ятыр вӱд йоген эртен, шуко у пашаеҥ редакцийыш толын да каен. Тӱҥ редактор-влакат вашталтыныт. Александр Абдулов деч вара ты сомылым Иван Алексеев, Владимир Козлов, Юрий Соловьёв, Сергей Иванов, Лидия Семенова, Эрик Петров, Александр Петров шуктеныт. Кажныже мо дене гынат ойыртемалтын да вийже шутымо семын газетым вияҥдымашке шке надыржым пыштен шоген. Вет теҥгечысе кече деч посна эрласе лийын огеш керт.

Апшаткудын чӧгыт йӱкшӧ тораш йоҥгалтеш

«Кугарня» газетын историйже пеш оҥай да чапланыше лӱм-влаклан поян. Моло изданий дене таҥастараш гын, мемнан редакцийна уста журналист ден чапле сылнымутчо-влакым куштышо шкешотан апшаткудо семын лийын, да кызытат тиде паша шукталт толеш. Адакшым газетын савыкталташ тӱҥалме жапыште коллективыште пӧръеҥ-влак шогеныт гын, кызыт тӱҥ шотышто ӱдыр-влак тыршат. Ты жапыште документ почеш редакцийыштына шӱдӧ наре еҥ тӱрлӧ сомылым шуктымышт дене газетым тӱзатымаште шке надырыштым пыштеныт.

«Кугарням» ош тӱняш тале марий пӧръеҥ-влак шочыктеныт. Тӱҥалтыш ийлаште тыгай журналист-влак пашам ыштеныт: Вячеслав ден Валерий Абукаевмыт, Юрий Байгуза, Тимофей Петухов, Геннадий Сабанцев, Геннадий Гордеев, Владимир Козлов, Валерий Очеев, Валерий Новиков, Алевтина Мокеева. Секретарь пашам Зинаида Шабалина шуктен. Фотокорреспондент-влак Александр Щербаков ден Иван Речкин пашам ыштеныт. Нуно тунам лӱддымӧ койыш-шоктышан, волгыдо кумылан, мардеж гай эрык шонымашан лийыныт, сандене шомакыштат тугак тура йоҥген. Самырык вий-куатышт шуко нелылыкым чытен лекташ полшен, кажныже шке мастарлыкше, моштымашыж дене «Кугарням» марий калыкын ик эн йӧратыме да чапле савыктышыже лийже манын, надыржым пыштен.

Ятыр журналистлан «Кугарня» газет редакцийна илышыште икымше пашаче коллектив да вуз деч вара паша ден илыш корным тапташ тӱҥалме пеҥгыде негыз лийын. Уста журналист-влак тӱҥалше возышо-влакым шке ешышкышт пурташ лӱдын огытыл, а кумылын вашлийын, йолташ семын полшен, ойырен налме сомылым чаплын шукташ туныктеныт. Самырык вий семын нунын деке Юрий Русанов, Юрий Григорьев ушненыт, варарак Михаил Матвеев, Анфиса Чикаева (Эманова) толыныт.

А таче нуно чылан кумдан палыме еҥыш савырненыт, пашашт дене чапым налыныт. Нунын дене марий калык кугешна да шкештат коллегыштлан эре пример семын улыт.

Чаманен каласаш логалеш, нунын кокла гыч Вячеслав Абукаев-Эмгак, Юрий Байгуза, Тимофей Петухов ош тӱня дене чеверласеныт, но ыштен кодымо пашаштым аклен, нуным ме кугу кӧргӧ виян, ушан айдеме семын шарнена да шочмо марий калыкым чот йӧратыме кумылыштым кызытат эре шижын шогена.

Варарак газет пашаш Юрий Соловьёв, Виталий Егоров, Василий Семёнов, Евгений Чашкин, Гельсий Зайниев ушненыт, тыгак ӱдыр-влакын лӱмыштым палемдыман: Лидия Семёнова, Надежда Дмитриева, Светлана Эсаулова. «Кугарняште» тудо жапыште сӱретчат лийын. Ты сомылым кызыт моткоч уста художник семын палыме Юрий Таныгин шуктен, варарак тудын шӱжарже Светлана пашажым шуен. Тыгак фотокорреспондентлан ятыр ий Рамиль Габидуллин тыршен. Газет пашашке изи огыл надырым Людмила Антропова, Роза Юдина, Любовь Кудряшова, Галина Козлова, Нина Русанова, Валентина Иванова пыштеныт.  Нуно корректор, текстым погымо ден газетым верстатлыме сомылым шуктен шогеныт. Кызыт нуно вес газетлаште да моло вереат тыршат. Варарак «Кугарняш» Мария Илибаева, Зоя Тимофеева, Екатерина Иванова, Татьяна Егошина толыныт. Таче нунын кокла гыч Мария Илибаева романым возышо кокымшо марий ӱдырамаш-писательнице семын палыме, ятыр сылнымут пашаж дене шочмо калыкнам чапландара, а Зоя Тимофеева – поэтессе да шкенжын «Бизне$ в Марий Эл» рекламе газетым савыктен шога.

Тачысе кечылан «Кугарня» газет редакцийыштына 13 еҥ пашам ышта. Коллектив самырык. Туге гынат ме ончычсо кугарнязе-влакын тӱҥалме пашаштым умбакыже шуена, газетын чапшым кӱшнӧ кучаш тыршена.

«Кугарням» Марий Элыште веле огыл, тыгак Пошкырт, Киров, Одо, Татарстан, Урал кундемлаште изижат-кугужат уло кумылын лудын шогат. Газетна самырык-влакын йодмыштым шукташак тырша: лаштыклаштыже кугезе йӱлам арален кодымо шотышто ятыр материалым савыкта, кушкын толшо самырык тукымын илыш ончалтышыжым вияҥдаш полша да Шочмо элым, марий кундемым утыр йӧраташ таратен шога. Тидыже тыгак лийшаш.