Кызытсе тукым компьютер але телефон ончылно жапым эртараш моткоч кумылан. Тидын годым тазалыкыштлан могай эҥгек ышталтмым шукынжо умыленат огыт шукто. А нуныжо шагалак огытыл. Психолог Ольга Николаевна Макарова дене онлайн-илыш подростко-влакым куш шуктен кертмым лончылена.
– Ольга Николаевна, ӱдыр-рвезе-влакын организмыштлан да психикыштлан компьютер ончылно шуко жапым эртарымаш могай эҥгекым ышта?
– Поодростко-влак шукыж годым тӱрлӧ онлайн-модыш-влак дене модыт. А нуныжын сай да уда улыт. Сайжылан логический мышленийым тренироватлаш, тӱткышым пеҥгыдемдаш, командыште пашам ышташ да стратегически да рационально шонаш туныктымашым шотлат.
Уда але чот лӱдыкшӧ критерийыш онлайн-модыш-влакын икшыве-шамычын вуйдорыкыштлан вияҥаш чаракым ыштымым шотлыман. Ты ужаш икшывын койышыжлан, кумылжылан, ушын пашам ыштымыжлан да тунемын моштымыжлан мутым куча. Тылеч посна, комьютер ончылно шуко жапым эртарыме дене шинчалан кугу эҥгек ышталтеш. Тидыжым модшо йоча шукыж годым шижынат ок шукто. Тыгак нерв системе локтылалтеш. Волгалтше сӱрет да сюжет-влак агрессийлан ылыжаш йӧным луктыт, йочан ласка омыжым пытарат да мутым колыштдымым ыштат. Кунам подростко мӧҥгыштӧ лач компьютер дене веле модеш, тудын иктаҥаш йоча-влак дене келшаш але мутланаш кумылжо йӧршеш йомын кертеш.
– Модыш деке «кушкыжалтме» кузе вияҥеш? Подросткын тыгай проблемыже улмым кузе умылаш лиеш?
– Онлайн-модышлан кумылаҥмаш никотин але алкоголь деке шӱмаҥмаш дене иктак. Икшыве чын илыш гыч весышке «куржаш» шона. Модыш-влак деке «кушкыжалтмаш» кокла шот дене кум ий вияҥеш. Ончыч икшыве шагалрак модеш гын, эркын-эркын тидлан шукырак жапым ойыраш тӱҥалеш. Тыгайже годым чын илыш дене кыл пужла. Тидланже подросткын психологический проблеме палдырнымыжат амалым ыштен сеҥа. Тыгак ешыште сай огыл атмосферым, уда илыш условийым, виешлымашым, ача-ава-влакын йочалан жапым шагал ойырымыштым, иктаж-мом ышташ кумыл але хобби укем, йолташ-влак дене кыл начар улмымат палемдаш лиеш.
Онлайн-модыш деке утларак кумылаҥме дене подростко шкенжын тӱжвал сынжым эскерымым, личный манме гигиеныжым шуктымым, ешыште да тӱняште мо ышталтмым шекланымым чарна. Мом кочмым да йӱмым шотыш ок нал, а кумылыштыжо сӱмсыр, сырыше койыш палдырнаш тӱҥалеш. Тыгак уда отметке-влакым чӱчкыдын налеш да тунемаш кумылжо йомеш. Эре мӧҥгыштӧ шинча, депрессий але гиподинамий палдырна.
– Могай онлайн-модыш-влак эн лӱдыкшылан шотлалтыт?
– Сценарийыште чондымылыкым, виешлымашым, агрессийым ончыктымашым лӱдыкшылан шотлыман. Вет тыгай модышым войзымаште тӱрлӧ спецэффект-влакым кучылтыт. Тидыже подросткын вуйдорыкышкыжо шыҥа да модмо годым шкешотан куанымашым, ӧрыктарымашым пуйто шочыкта. Тыгодым кушшо ӱдырын але рвезын психикыжлан моткоч кугу эҥгек ышталтеш. Тылеч вара подростко дене мутланыме але иктаж-молан туныктымо годым йӧсылык шижалтеш. Тудо кеч-можымат онлайн-модышысо гай шижаш тӱҥалеш. Тидыже подросткын тӱрлӧ психиатрический чер вияҥаш тӱҥалмыже нерген ойла. Эшеат шучко, кунам тудо эмлымвер марте шукта да реабилитацийым йодеш.
– Тыгай марте шуаш огыл манын, ача-ава-влаклан мом ыштыман?
– Эн ончыч тӱткырак лийман. Йочан яра жапым кузе эртарымыжым, мом ыштымыжым шекланаш тыршыман. Кеч-могай проблемым изи улмыж годым кораҥдаш сай. Кунам ача-ава-влак икшывын компьютер але телефон ончылно жапым шуко эртарымыжым сайын палат, но тыгодым нимом ыштен огыт сеҥе, специалист-влак деке эҥерташ ӧрман огыл. Нуно проблемым чактарыме шотышто диагностикым эртарат да лӱмын планым келыштарат. Ача-ава-влаклан тудым икшыве дене пырля шуктыман. Тидыжым кугыеҥ-влаклан поснак шотыш налман.
– Подросткылан проблемым решатлаш кузе полшыман?
– Психолог дене пашам ыштыме деч посна икшывын илышыжым радамлаш, йырым-йырже мо ышталтмым лончылаш уто огеш лий. Ача-ава-влаклан йочам вигак вурсаш пижман огыл. Компьютер але телефон деч посна кодем манынат лӱдыкташ келшен ок тол. Тыште тӱҥжӧ – стратегийым чоҥен моштымаш. Мутлан, йочалан телефоным мыняр жап кучылташ лийме нерген умылтарыман. Малаш вочмо деч ончыч да мален кынелмеке вигак гаджетым але телефоным кучылтмо привычке деч утлаш туныктыман. Тыге те тудын телефонышто кок шагат наре эртарыме жапшым «шолыштын» кертыда.
Икшывын кече радамже кузе эртыме шотышто расписанийым келыштараш лиеш. Мутлан, тынар шагатлан мален кынелеш, эр кочкышым ышта, вакшым пога, зарядкым ышта, школыш кая. Урок деч вара мӧҥгысӧ пашам тунемеш, иктаж секцийыште шуаралтеш, сурт сомылым ышташ полша. Тидын деч лӱдман огыл, подростко кевытыш миен толын, вургемжым поген, шкафыштыже порядкым ыштен, кӱмыж-совлам мушкын вполне кертеш. Тыге тудо лишыл еҥже-влак шотышто тургыжланаш да мутым кучаш тунемеш. Еш дене жапым пырля эртараш тыршыза. Кастене иктаж модыш дене модаш, лудаш, оҥай кином ончаш лиеш. Икманаш, тӱрлӧ йӧнлан эҥертен, икшывын жапшым чын чоҥаш тунемза. Тидын дене тудын «онлайн» модышлан кумылжым йӱкшыктарен сеҥеда. Чылажат, тендан кидыште!
– Ольга Николаевна, жапым ойырымыланда да вашмутым пуымыланда тау!
О.Макарован альбомжо гыч налме фото.