Кеч-могай районышто ял шотан илем-влакын вуйлатышышт ик сынанрак проблеме ден задачым решатлат. Вет ялысе калыклан мо эн чот кӱлеш? Тиде – тул, вӱд, газ, сай корно. Оршанке район Марково ял шотан илемым самырык чолга марий ӱдырамаш Лариса Ивановна Старыгина 2020 ий годсек вуйлата.
Районлан – эн кугу илем
Оршанке районышто Марково ял шотан илем эн кугулан шотлалтеш. Тушко 31 ял пура.
– 2014 ийыште Марково ял шотан илемыш Табашино, Кугу Ӧрша, Каракша да Упшо илем-влакым ик муниципальный образованийыш ушеныт. Поселенийыштына 4 тӱжем наре еҥ ила, – ойла Лариса Ивановна.
Кугу я изи илем лийже, проблеме чыла вере иктак. Куандара, вӱд шотышто нелылык уке. Кызыт шукыштын шке тавышт уло, скважинысе вӱд дене пайдаланат. 20 наре ялышке газым пуртымо.
– Мутлан, Руш Руя, Норко, Кӱшыл Каракша, Ягодка, Ушаково изи яллаште газ уке. Тушто калыкшат кеҥежым веле ила. Суртыштым даче семын кучат. Кундемыштына эркын дене корно экшыкым кораҥдена. Яллаште уремым волгалтарыме йодыш пӱсын шога. Йӱлышӧ ик лампычкым улан вашталташ электриклан оксам тӱлыман. Ик вере, вес вере тыге, окса роскот погына веле, а администрацийлан оксам вес пашаланат ситарыман. Ӱмаште уремым волгалтарыме проектна дене верысе инициативе программе почеш эртаралтше конкурсыш ушненна. Тыге ныл уреман 200 наре суртан Изинур ял уремым тений светодиодан лампычке-влак волгалтараш тӱҥалыт, – манеш илемым вуйлатыше.
Школлаште шинчымашым пуат, пашалан туныктат
Марково ял шотан илемыште кум школ пашам ышта. 120 тунемше Марково тӱҥ школышто шинчымашым пога, 90 наре йоча – Кугу Ӧрша школышто.
– Упшо тӱҥ школым поснак палемден кодымо шуэш. Школ ден йочасад ик зданийыште верланат. Школыш 20 ӱдыр-рвезе коштеш, а йочасадыш – 7 йоча. Туныктышо-влак тушто сай шинчымашым пуымо деч посна икшыве-влакым изинек арулыклан, пашалан туныктат. Мемнан йоча годым дежурство лийын, ме, йоча-влак класс кӱварым мушкынна, пакчаште тыгак пашам ыштенна. Кызыт шуко школлаште тыгайым от уж. Но Упшо школышто тиде аралалтын. Йоча-влак черет дене дежуритлат. Шошым пакчаш шындаш полшат, кеҥежым вӱдым шават, шӱкшудым кӱрыт. Тунемше-влаклан тиде пайдале. Ача-ава-шамычат тореш огытыл, – каласыш Лариса Ивановна.
Кундемым тӱзатат
Марково ял шотан илем «Комплексное развитие сельских территорий» федеральный программыш эреак ушна. Кундемым тӱзаташ кугыжаныш администрацийлан оксам ойыра. Тыге, мутлан, Табашино селаште йоча площадкым чоҥымо. Изи Каракша, Изинур яллаште, Кучко селаште школьный остановкым ыштыме.
Тылеч посна верысе инициативылан полшымо шотышто программыште участвоватла. Тудын почеш Изи Каракша шӱгарла йыр печым печыме, вершӧрым саемдыме, кугу торым кышкаш верым йӧнештарыме. Упшо селасе Сеҥымаш паркым тӱзатыме. Тошто печым вашталтыме. Герой-влаклан пӧлеклалтше памятник деке брусчаткым шарыме, информационный щит-влакым вераҥдыме. Марково ялыште Чап аллейым почмо. Тиддеч посна эше ятыр паша ышталтын.
Пашалан кожмак улыт
Яллаште паша эре шолеш. Лариса Ивановнан мутшо почеш, Марково кундемыште еҥ-влак паша деч огыт лӱд.
– Изи Каракша ялыште верланыше Акашевский чывефабрикыш, Медведево районысо «Шойбулакский» племзаводыш пашаш коштыт. Тыгак Оршанке кундемыштына предприниматель-влак Александр Николаевич Козловын, изак-шоляк Дмитрий ден Александр Владимирович Козловмытын ялозанлык предприятийыштышт пашам ыштат, – манеш илемым вуйлатыше.
Калыклан паша вер уло гын, тугеже ял ила, самырык-влакат кодыт. Марково селаште, мутлан, ныл шочшан Изиляновмыт самырык еш пӧртым чоҥа. Тидлан кугыжаныш деч субсидийым налын.
Кочаж гай койыш-шоктышан
Тыгай кугу илемым вуйлаташ ӱдырамашлан куштылго огыл. Но Лариса Ивановна нелылык ончылно вуйым ок шупш. Самырык гынат, илышын кочыжым ондакак шижын. Тидыжак тудым пеҥгыде койыш-шоктышаным ыштен. Л.Старыгина каласкала:
– Кочамым Егор Тарасович Кузнецовым, чаманен каласыман, ужын шуктен омыл. Но тудын историйжым, илышыжым шымлен, тукым вӱрын вийжым шижам. Койыш-шоктышыж дене тудын гай улам, шонем. Кочам Параньга район Кугу Пумарий селаште шочын-кушкын. Кугу Отечественный сарым эртен, Берлин марте шуын. Руш-япон сарыште кредалын. Стрелковый взводын командирже лийын. Кугу Пумарий тоштерыште лийме годым тоштер пашаеҥ деч кочам нерген икмыняр оҥайым пален налынам. Кочам пеш тале, виян пӧръеҥ лийын улмаш. Сар деч вара шочмо кундемышкыже пӧртылмеке, кок пӧртым чоҥен. Кочамын ныл йолан йолташыже – Моряк лӱман йошкар пий – лийын. Озажым тудо пеш йӧратен. Кочам колымеке, колотка воктеч кораҥын огыл, чот ойгырен. А тойымеке, вес кечынже Морякым озажын шӱгар ӱмбаланже колышым муыныт.
Лариса Ивановна – Оршанке район шешке. Шкеже Марий Турек район Марий Китне ялыште шочын. Ачаж ден аваже верысе колхозышто тыршеныт. Нуно шукертак ош тӱня дене чеверласеныт.
– 3-шо классыште тунеммем годым авам колен. Тунам кок изам ачана дене кодыныт, а мыйым да шӱжаремым У Торъял посёлкысо школ-интернатыш колтеныт. Тиддеч нимыняр ом вожыл. Тушто мыланна шинчымашым, поро кумылым пуэныт. Йоча-влак ваш келшен иленна, ик еш гай лийынна. Такшым ачана каникуллан мемнам мӧҥгӧ наҥгая ыле. Марпединститутышто тӱҥалтыш класслам туныктышо специальностьлан икымше курсышто тунеммем годым ачамат колен колтыш, – ойла Л.Старыгина.
Ача да ава деч посна кушшо ӱдыр илышлан ок ӧкынӧ. Тыге пӱралтын, манеш. Кызыт тудо йӧратыме пелаш да кум шочшан ава. Лариса Ивановна 2015 ий годсек Оршанке районысо верысе самоуправлений аланыште пашам ышта. Сценым йӧрата. Марково тӱвыра пӧрт пеленысе мурышо да куштышо ик ансамбльыш коштеш. Эшежым тений «А ну-ка, ӱдыр-влак!» конкурсышто мастарлыкшым ончыктен да «креативность» номинацийыште палемдалтын.
Тыгай кугу илемым вуйлаташ ӱдырамашлан куштылго огыл. Но Лариса Ивановна нелылык ончылно вуйым ок шупш. Тудын да тысе калыкын тыршымышт дене Марково кундем тӱзлана. Тек ончыкшат тыге лиеш.