Эше шукерте огыл Марий автономийын ик курым теммылан куанышна, тудын шот радамжым, вияҥ толмыжым шымлышна. Кум ият эртен кайыш. Тӱҥалтышым пыштыше ятыр организаций, предприятий шке 100 ияш да тиддеке лишыл улшо цифран лӱмгечыштым палемдышт але тидым ышташ ямдылалтыт. Тыгак республиклан ончыко каяш полшышо событий-шамычын датыштат шуко ыле. Мутлан, М.Шкетан лӱмеш Марий театрлан тений 105 ий теме. А теве 22 октябрьыште Марий кундемыш икымше пассажир поезд толмылан 95 ий теме.
Марий автономийлан 100 утла ий эртыш гынат, тудым ыштымаште йоҥылыш шонымаш-влакат калыкыште «коштыт». Тидын нерген икмыняр йодышым историй науко кандидат, В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н научный пашаеҥже С.К.Свечниковлан пуышна.
– Совет власть толмо деч ончыч СССР-ыште марий-шамыч шке автономийыштым ышташ шонен огытыл мо?
– Чынжымак, ик могырым революций деч ончыч марий еҥ утларакшым кресаньык лийын, сандене тудо шке общиныж нерген гына шонкален. Но ХХ курым тӱҥалтыште марий интеллигенций (тӱҥ шотышто туныктышо ден священнослужитель-влак) национальный шкешамже нерген азапланен. Интеллигенцийын икымше национально-демократический шонымашыже 1905-107 ийласе икымше революций годым палдырнен.
1905 ийыште, Мухин-Савин шарнымашыж почеш, Озаҥыште марий студент-влакын ик заседанийыштышт Озаҥысе духовный академийын слушательже Павел Глезденёв ойлен: «Чыла изи калык помыжалташ тӱҥалын. Чуваш-влак газетым луктедат. Татар-влак федераций нерген мутланат. Марий калыклан нунын деч вараш кодман да ойыртемалтман огыл. Марий-влакым тарватыман».
Тунам марий-шамыч коклаште социалист-революционер-влакын партийышт (эсер-влак) кумдан шарлен. Эше 1906 ийыште тиде партийын программыштыже СССР-ым федераций семын ыштыме шонымаш-влак лийыныт. Тыгодымак национальностьым ойырен налаш права пуалтын. 1905 ий годсек эсер-влак партийын членже, Чарла уездын кресаньык ушемжым вуйлатыше Пётр Мочалов шке конспектыштыже 1906 ийыште возен: «Автономий – тиде самоуправлений, областьын, учрежденийын тӱҥ управлений деч завистлалтдымыже». Тидыже автономий проблеме шотышто марий интеллигенцийын шонымашыжым документ семын фиксироватлыме свидетельстве.
– Тидын нерген ончылъеҥ-влак кушто мутланеныт?
– Марий автономийым ыштыме дене калыкна национальный кугыжанышым налын манаш лиеш мо?
Умбакыже «КУГАРНЯ» газетын 3 ноябрьысе газетыштыже лудса.