Тазалыкым аралыме тӱнямбалсе организацийын (ВОЗ) ик эн тӱҥ задачыже – 2030 ий марте ВИЧ-инфекцийын шарлымыжым чараш. Шукерте огыл ООН пелен пашам ыштыше ЮНЭЙДС ушемыште 2021-2026 ийлаште СПИД ваштареш кучедалме стратегий программым ямдыленыт. Пытартыш 40 ий жапыште уло тӱня ВИЧ-инфекцийым, СПИД черым чактарыше эмым кычалеш, черле-влакым эмлаш тырша. Марий Элыште ты пашам СПИД ден инфекций чер-влак ваштареш кучедалме да профилактике пашам шуктымо республикысе рӱдер виктара. Регионыштына ВИЧ-инфекций да СПИД шотышто ситуаций могайрак? Тидын нерген ме ты рӱдерын вӱдышӧ специалистше Татьяна Витвицкис дене мутланышна.
ВИЧ (вирус иммунодефицита человека)
Айдемын иммунитетшым локтылшо, пужышо вирус. Тудлан кӧра тӱрлӧ вирус да бактерий ваштареш кучедалын ок сеҥе.
СПИД (синдром приобретённого иммунодефицита).
ВИЧ вируслан кӧра тӱҥалше инфекцийын пытартыш стадийже. Айдемын иммунитетше йӧршеш лунчырга, тудо черым чактарен ок сеҥе.
– Татьяна Владимировна, айдемын капышкыже Вич-инфекций логалын кертме шотышто ятыр манеш-манеш коштеш. Мо деч шекланыман?
– Чынак, ВИЧ-инфекций нерген тӱрлым ойлат. Эсогыл пуйто черле-влак йоча площадкыште шприц имым кышкен кодат да икшыве, тушан шуралталтын черлана. Такшым тыге лийын ок керт. Палыман: ВИЧ айдемын вишкыде тазылаж (биологическая жидкость) деч ӧрдыжтӧ, шке семын илен ок керт – кола. Тудо тӱҥ шотышто кок йӧн дене пижеш: вате-марийла малыме годым да ик шприц дене пайдаланымылан кӧра. Ик име дене инъекцийым утларакшым наркоман-влак ыштат. А секс нерген ойлаш гын, кызытсе илышыште тиде теме моткоч пӱсӧ. Эсогыл пӧръеҥ ден пӧръеҥ кокласе кыл шотыштат каласыде ок лий. Ойлашат йӧндымӧ, но тыгаят лиеда: вич-инфекций пӧръеҥлан пӧръеҥ деч пижеш. Икманаш, кеч-могай шала секс кыл – вируслан пошаш йӧн. Инфекций логал кертме моло амал-влак нергенат ойлат. Мутлан, пӱйым эмлымаште, моторлык салонлаште але татум ыштымаште. Но мемнан регионышто тыгайже лийын огыл.
Весымат каласыман. Кидым кучымо, ӧндалалтме я шупшалалтме годым вес еҥ деч ВИЧ логалын ок керт. Пырля парт коклаште, ӱстелтӧрыштӧ шинчыме годым, бассейныште йӱштылмӧ жапыште, душышто мушкылтмаште, тӱшка транспортышто кудалыштшыла да тулеч моло ситуацийыште огеш пиж! Икте дене я весе дене шала мален огыда кошт гын, наркоман огыдал гын, лӱдаш такшым нимолан.
Пытартыш ийлаште республикыштына ВИЧ-инфекциян-влак шукемыныт але шагалемыныт?
– Тений идалык тӱҥалтышысе данный почеш, мемнан рӱдерыште 1506 еҥ учётышто шога. Эн шукын Волжский районышто улыт. Очыни, тидыже тушто наркотик дене пайдаланыше-влакын шуко улмышт дене кылдалтын. Эн шагалын – Юрино районышто. Черле-влак утларакше 30-45 ияш улыт. Такшым черын шарлымыже але шагалеммыж нерген раш каласаш неле. Мемнан деке тергалташ чылан огыт тол вет. Шукыж годым еҥ-влак черланымышт нерген шкештат огыт пале, черым вигак огыт шиж. Но тыгодым инфекцийым шаркален кертыт.
Молан тыге? ВИЧ-инфекцийын нимогай палыже, симптомжо уке мо?
– Уке шол. Организмыш логалмекыже, вирус ятыр жап тушто шарла, вийым пога. Иктаж 10-15 ий гыч веле агрессивный стадийыш – СПИД-ыш – кусна. Шоналтыза гына, тынар ий жапыште ВИЧ-инфекциян улмыжым палыдыме айдеме мыняр еҥым черландарен кертеш! Такшым гын шоналташ таратыше амал уло. ВИЧ-вирус иммунитетым пытара. Сандене организмыште вашталтыш-влак, мутат уке, лийыт. Тазалык начарештеш, тӱрлӧ чер «витараш» тӱналеш.
СПИД шотышто. Тудын годым иммунитет йӧршеш пашам ыштымым чарна, айдеме ОРЗ, ОРВИ дене черланен колен кертеш. Тылеч посна тиде чер кӧргӧ орган-влакым пытара…
– Кузе лийман?
– ВИЧ-инфекций шотышто тергалтман. Тидыжым мемнан рӱдерыште веле огыл, республикысе моло медицине учрежденийлаштат ыштат. Мутлан, илыме вер пеленысе поликлиникыш каеда да ВИЧ шотышто тестым эртынем маныда. Оксам тӱлыман огыл. Чер пижын кертме амалым паледа гын (икте дене я весе дене шала мален коштыда гын, мутлан), чӱчкыдын тергалтман. Вет ВИЧ вируслан антитела-влак кум тылзе але идалык гыч веле «кояш» тӱҥалыт.
– Шала мален коштмо нерген каласышда. Але вара еҥ-влак черын пижын кертмыж деч нимыняр огыт лӱд, огыт шоналте?
– Кызыт шукынжо Интернет полшымо дене палыме лияш йӧратат, секс амал дене вашлийыт. Малат да ойырлат. Тыгодым аралалтме шотышто шагал шонат. Тылеч посна южгунам еҥ-влак тергалтмекат, черым мумекат, чынлан огыт ӱшане. Ала-молан ме эре тыге шонена: кеч-кӧ весе дене томаша лиеш, но мый денем огыл… Куандара: ты шотышто самырык-влак кугурак ийготан-шамыч деч ушанрак улыт. Ме самырык тукым дене ятыр вашлиймашым эртарена, мутланена. Нунын илыш умылымашышт вестӱрлӧ. Нуно ВИЧ да СПИД нерген шуко палат. Эсогыл тиде инфекциян иктаж палыме еҥышт уло гын, нуно огыт ӧрткӧ, огыт лӱд. Палат, кузе аралалтман да мом шотыш налман. Черланыше еҥым «утыш» лукташ огыт тырше. Кугурак-влаклан, мӧҥгешла, умылтараш моткоч неле. Нуно ВИЧ-инфекциян еҥ-влакым эсогыл обществе гыч «луктын шуаш» ямде улыт, айдемеш огыт уж. Ешыштат лишыл еҥым «шӱкалыт»… Огыт умыло: нине еҥ-влак моло деч огыт ойыртемалт. Учётышто шогат гын, врачын темлымашыжым шуктат гын, нуно тыглай илышым илат. ВИЧ-инфекциян еҥ моло семынак пашам ыштен кертеш, кеч туныктышылан, кеч врачлан (айдемын биологический материалже дене ок тӱкнӧ гын).
Тугеже ВИЧ-инфекцийым сеҥаш лийше эм уло?
– Вирусын организмыш логалмыжым жапыштыже пален налаш гын, тудым чактараш лиеш. Тидлан кызыт противоретровирусный препарат-влак улыт, нине эм-влак умбакыже илаш йӧным пуат. Эсогыл дене ВИЧ-инфекциян ӱдырамаш таза икшывым шочыкта. Тыгай опыт Марий Элыштат уло. Шукынжо ак шотышто йодыт, тиде эм чот шерге манын шонат. Но противоретровирусный препаратлан тӱлаш ок кӱл, кугыжаныш нуным яра пуа.
Ме коммерческий огыл организацийла дене, волонтёр-шамыч дене кылым кучена, организацийлаште, тунемме верлаште еҥ-влак дене вашлиймашлам эртарена. Кеч-могай районыш лектын коштын кертына. Ӱжса. Тыгак мемнам соцкылласе «СПИД центр Марий Эл» тӱшкаште муаш лиеш. Йодышым ??? телефон дене рашемден кертыда.
Ик йоҥылыш ошкыл уло илышым карген кертеш. Шке илышым веле огыл, вес еҥынымат. Тыгодым вес еҥже мынярын лийыт? Икте, лу ма, шӱдӧ? Тидым палашыжат ок лий. Но чылажат – мемнан кидыште. Икте дене я весе дене вате-марийла малаш йӧратыше-влак аралалташ тӱҥалыт гын, наркотик дене варнылме койыш ок лий гын, кажне еҥ шке тазалыкшым эскераш тӱҥалеш гын, илен-толын, ВИЧ-инфекцийым шарыше вируслан пошаш нимогай амалат ок лий ыле…