Параньга районысо Олор ял Марий Турек район воктене верланен. Тышеч кум меҥге тораште Марий ден Руш Ноледур изи ял-влак койын шинчат. Пытен толшо ялым шуко гана чон вургыж ончен каенам. Тыгодым ушышкем эре ик шонымаш пура: «Тыгай тымыкыште еҥ-влак кузе илат? Мом ыштат?» Ик кечын Марий Ноледур ялышке унала мийышым, кундемым эше ик гана ончал савырнен тольым.
Жапыштыже ял «илен»
Марий Ноледур (административный книга почеш Марий Нольдӱр) Алексеевский ял шотан илемышке пура. 1811 ийыште тыште 7 сурт лийын. 1834 ийыште 9 суртышто 36 пӧръеҥ ден 34 ӱдырамаш иленыт. 1933 ийлаште тыште чылаже 177 еҥ улмаш. 2000 ийыште 19 суртышто 55 еҥ шотлалтын.
XX курым тӱҥалтыште ты верыште шырпым ыштыме фабрике, вӱдвакш пашам ыштеныт. Ял йыр куд памаш йоргыктен йоген. Верысе калык кӱсотышто кумалын.
1930 ийыште Марий Ноледурышто «Куралше» колхозым ыштыме. Тудо жапыште имне, ушкал, сӧсна вӱта-влак, чыве ферме-шамыч лийыныт. 1952 ийыште ты колхозым Руш Ноледур ялысе «Дружба» колхоз дене иктеш ушымо да нунын негызеш «Больщевик» колхозым ыштыме. Варарак икмыняр ялым иктеш ушышо Чапаев лӱмеш совхоз шочын.
Ала-кунам тыште илыш шолын. Марий Турек школышко кажне сурт гыч 5-6 икшыве лектын каен. Шуко самырык еҥ ялыште илен. Ӱдыр-рвезе-влак, тӱшкан погынен, Олор ялысе клубышко коштыныт, ялыште тӱшка пашам пырля шуктеныт, кугезе марий йӱлам аклен иленыт.
Кызыт…
А кызыт Марий Ноледурышто йӱк-йӱан огеш солно. Ӱдыр-влак ятырын Олор ялышке марлан лектыныт, молышт паша укелан, неле илыш условийлан кӧра Марий Турек посёлкышко але йӧршеш тора кундемлашке илаш кусненыт. Кызыт ондакысе илышым тоштемше, сӱмырлаш тӱҥалше оралте-влак ушештарат. Шуко сурт пуста, оза деч посна шинча. Урем покшеч ошкыл, тулыкеш кодшо пӧрт-влакым тӱслен ончен кайыме годым теве кудывече гыч иктаж-кӧ куржын лектеш манын шонет….Но мардежын лӱшкымыжым веле колат.
Кызыт ты ялыште 5 пӧртыштӧ 16-18 еҥ ила. Кеҥежлан Марий Турек посёлко гыч эше 7 суртышко илаш толыт, тыште пакчасаксам шындат. Самырык-влак кокла гыч Красноярский крайысе Норильск ола гыч толшо ешым шотлыман. Молышт кокла ийготан але илалше-влак улыт.
Ялыш газым шупшмо огыл. Еҥ-влак коҥгам пу дене олтен, пӧртым ырыктат. Ялыш пурымаште вӱд башне шога. Южыштын кудывечыштышт таве уло. Ожнысек чоным корштарыше кугу проблеме − уда корно. Марий Ноледур гыч райрӱдышкӧ машин дене вик лекташ йӧсырак. Вӱд гоч кудал эртыман. А теве Руш Ноледур, Марий Озармаш гоч кудал каяш корным ыштыме. Тидыже поснак куандара. Марий да Руш Ноледур гыч йоча-влак школышко эре йолын коштыныт.
Марий Ноледурышто ны кевыт, ны почто, ны медпункт, ны йочасад уке улыт. Сатулан Олор ялышке але Марий Турек посёлкышко коштыт.
Ачажын суртшым нӧлта
Уремыште ик еҥымат шым вашлий. Южо илыме суртышто вате-марийын уке улмыштым омсаште кечыше кӧгӧным ужын умылышым. Ялыш пурымаште икымше пӧртыштӧ илыше ончычсо фермер Анатолий Егорович Бутылкинын омсажым пералтышым. Суртоза мӧнгыштак ыле. Анатолий Егорович дене ты вершӧрын пӱрымашыже, ял калык нерген чон почын кутыралтышна. Пытен толшо шочмо кундемжым тудат чот чамана, ондакысе пагытым чӱчкыдын шарналта.
Вийвал пӧръеҥ ачаж деч кодшо сурт-оралтым ачален, тӧрлен шога. Ватыже ден коктын кум шочшым йол ӱмбак шогалтеныт, кумда илыш корнышко луктыныт.
Анатолий Егорович Ежово совхоз-техникумышто агрономлан тунем лектын. Тудо Оршанке район Чирки ялысе колхозышто, Марий Турек район Марий Озармаш кундемысе Чапаев лӱмеш совхозышто, Марий Турек посёлко воктенысе Ленин лӱмеш колхозышто тыршен. Ятыр ий шке сурт пеленже фермер семын пашам ыштен. Шуко сӧснам ашнен.
«1990-ше ийлаште фермер пашам ышташ тӱҥальым. 30 вуй ава сӧснам онченам. 12 гектар мландыште шурным ӱденам. Техникем шуко ыле. Пашам сайынак каен, но тунамсе неле жаплан кӧра озанлыкем шаланыш. 10 ий ты пашам шуктенам. Тиддеч вара Моско олашке чоҥымо пашашке кудалыштынам. Варажым Йӱдвелышке куснышым, туштак пенсийышке лектым. Кызыт ялыште улам. Тыште мылам паша ситыше. Тений мӱкшым ончаш тӱҥалынам. Пакчаштем икмыняр омарта уло. Мӱй шудым ӱдаш манын, тракторым налын шогалтенам. Эре мом-гынат ыштена, толашена. Яра шинчылтмаш йӧршеш уке. Ончыкылыклан шуктышаш паша шуко. Вӱтам ачален, уэш вольыкым ашнаш шонена. Но кузе лиеш − илыш ончыкта. Кудывечыштемак – таве. Пӧртыштӧ шокшо ден йӱштӧ вӱд уло.
Лиза пелашем Параньга район Кошпай ял гыч. Тудо ятыр ий Чапаев лӱмеш совхозышто ветеринарлан ыштен. Кызыт мыйын семынак мӧҥгыштӧ.
Ялыште мылам ласка. Олашке илаш куснаш кумылем уке. Марий Турек воктенысе колхозышто ыштыме годым посёлкышто пачерым пуынешт ыле − шым нал, пӧртым чоҥаш темлышт − тореш лийым. Мылам тыштак веле илаш келша. Телым киндым шке пыштена. Кевытышке огына кошт.
Ялын ончыкылыкшо нерген каласаш йӧсӧ. Эркын пытен толеш. Ожныжо 32-34 ушкал кӱтӱш лектеш ыле. Моткоч весела лийын. Пырля пайремым пайремлыме.
Марий Ноледур ялна воктене татар-влак иленыт. Нунын суртышт Марий Ноледурыштат лийыныт. Вара нуно Параньга район Алашайкыш але Уржум велыш илаш кусненыт. Такшым поян-влакат тыште лийыныт», − ойла Анатолий Егорович.
Сидыр почиҥгашке марлан лектын
Марий Ноледурышто шочын-кушшо Зинаида Ивановна Никитина еш пиалым Параньга район Сидыр почиҥгаште муын. Шочмо вершӧрыштыжӧ тудым кызыт нигӧ огеш вучо − суртшо яра. Пелашыже Герман Константинович дене сулен налме канышыште улыт.
«Ожно шочмо ялемын уремже тӧр ыле, кызыт йӧршеш волен шинчын. Ме Марий Турек школышко тӱҥалтыш класслашке 45-ын коштынна. Поранан годым кугыеҥ-влак мемнам имне дене вашлияш лектыт ыле. Вич шочшан ешыште шочын-кушкынам. Ача-авам колхоз пашаште эре тыршеныт. Меат изинек пашам ышташ тӱҥалынна. Йошкарушмен пасушто шӱкым кӱрынна. Кугурак лиймекем, шурным сортироватлаш коштынам.
1980 ий 13 июльышто Сидыр почиҥгашке марлан толынам. Штукатурлан пашам ыштенам, Олор ялысе Палантай лӱмеш колхозышто ятыр ий тыршенам. Герман пелашем дене Света ден Лилия ӱдыр-влакым йол ӱмбак шогалтенна. Нуно коктынат ешаҥыныт, шочшан лийыныт», − ойла Зинаида Ивановна.
Марий Ноледӱр ял воктене чодыра лӱшкен шога, тораште огыл Ноля эҥер йоген эрта. Пӱртӱслан мелын шогышо, тымыкым йӧратыше самырык еҥ-влак кеч ик-кок суртышко илаш толыт гынат, ял весемеш, шке семынже тӱзлана да пеледеш ыле. Ты вич суртышто илыше, кугезе мландыште шке тукымжым шуйышо, торашке илаш кусныдымо еҥ-влак дене кугешнем. Нуно ялын волгыдо ончыкылыкшо шотышто чонышко ӱшаным пуртат.
