ФСБ-н Марий Эл Республикысе управленийжын пашаеҥже-влак Кугу Отечественный сар жапысе але марте секретыште кучымо дела дене палдареныт. Чаманаш гына кодеш, нацизм (Германийысе фашизм) 80 ий ончычат палдырнен, тачысе кечынат тиде койыш ваштареш кредалаш логалеш. «СС» войскаште (немыч-влакын «SS» (Schutzstaffel – оролышо отряд-влак) служитлыше еҥын делаже кызытсе илышланат пуйто келшен толеш, неонацизм дене кучедалаш кӱлмӧ нерген шонаш тарата…
Третий рейхыште
1941 ий 22 июньышто сар тӱҥалмеке, шукынжо шке кумылын Шочмо элнам аралаш каеныт. Но кредалше-влак коклаште эше 81 ий ончычат фашист захватчик-влак велке вончышо-влак лийыныт. Мемнан порысна – калыкнан кугу подвигшым шарнаш да самырык тукымлан каласкалаш. Тыгодым Касвелын кызыт историйнам лугкалаш тӧчымыжым шотыш налаш огыл.
Архивный документлаште Иван Христианович Шваб нерген ятыр факт уло. Украиныште Николаев областьыште 1924 ийыште шочын. Тукымвожшо немыч калык гыч лекмыж нерген ушештара.
1942 ий сентябрьыште Шваб Шочмо элнан ужалалтше еҥже (предательже) семын немыч-влакын совет мландым жаплан оккупироватлыме верыштыже кодын да «Сельпшуц» фашист полицийыш шке кумылын пашаш пурен, Гитлерын правительствыжлан ӱшанлын служитлаш товатлен. Службо годым Николаев областьыште Варваровский район Ландау селам совет партизан-влак деч оролен. Тыгак Ландау селаште совет военнопленный-влакын лагерьышт лийын, тушто караулышто шоген.
Немыч полицийым вуйлатыше-влакын кӱштымышт почеш, Шваб 1942 ий октябрь гыч 1943 ий апрель марте полицейский-влакым туныктымо курсым эртен. Тылеч вара немыч орган-влакын йодмышт почеш коммунист, комсомолец, совет партизан да моло пашаеҥ-влак дене палдарыме шотышто обязательствым возен. Совет партизан-влак дене кылым кучымыж нерген личный делан 22, 23, 39-ше лаштыклаштыже ойлалтеш.
Гитлерлан служитлен
Ландау селаште Шваб фюрерын салтакше семын 1944 ий март йокте служитлен. Тудо шошым совет салтак-влак фашистын поген налме мландым мӧҥгеш пӧртылтеныт. 17 мартыште Шваб чакныше немыч-шамыч дене пырля Польшыш куржын. Тушто Германийын еҥже семын пашам ыштен, 1944 ий октябрьыште «СС» войскашке пурен, присягым приниматлен. Тылеч вара Иванлан обмундированийым, оружийым пуэныт. Тыгак тудо Чехословакийыште «СС» войскан школышкыжо коштын, тудым 1945 ий тӱҥалтыште тунем лектын.
Допросышто ойлымыж почеш, И.Шваб «СС» войскан составыштыже оружий дене совет войска-влак ваштареш кредалын. Нунышт Украинын шочшыжым 1945 ий 30 январьыште пленыш налыныт. Немыч-влакын «СС» войскаште лиймыже Швабын шола кидысе чогашылыште ыштыме татуировко дене пеҥгыдемдалтын. Войскан символжым «А» буква семын сӱретлыме лийын. Сайынрак шоналташ гын, тунамат, кызытат айдаровец ден азовец-шамычын (РФ-ыште нине организаций-влакын пашаштым чарыме) тыгай сынан татушт лийын, кызытат уло. Тугеже Киевысе кызытсе кучем вуйлатыше-влак Украиныште нацист-влак уке улыт манаш кузе тоштыт?! Нацист уке гын, нацистский татуировкыжо кушеч лектеш?
Судын пунчалже чын
Айдеме сыным йомдарыше еҥ-влакым могай пунчал вучен? Але марте секретыште кучымо делан титаклыме приговорыштыжо возымо: «Министерством Госбезопасности Марийской АССР 21 октября 1950 года за измену Родине арестован выселенец Шваб Иван Христианович». Тудым УССР-ысе Уголовный кодексын 54-I статьяжын «а» пунктыштыжо ончыктымо осал паша шотышто титаклыме.
Допросышто Иван контрразведке органын пашаеҥже-влаклан Кугу Отечественный сар годым Родинын чапшым волтышо 29 предательын лӱмжым каласен. 1951 ий 11 январьыште И.Швабым эрык деч посна кодаш, исправительный паша лагерьыш 25 ийлан колташ пунчалым лукмо. Но ныл ий гыч, 1955 ийыште, приговорын жапшым 10 ий марте иземдыме. 1993 ийыште Швабын делажым уэш ончымо: тунам чын судитлыме, реабилитироватлыман огыл манме пунчалым лукмо.
Национализм кунам шочын?
Украин национализм эше XIX курымышто Австро-Венгерский империйыште тӱҥалтышым налын. Тудым Николай Михновский, Дмитрий Донцов, Евгений Коновалец да Андрей (Роман) Шептицкий негызленыт. 1902 ийыште украин национализмын идейже-влакым Михновский луктын ойлен да «Самостiна Украiна» манифестыште вияҥден. Нине шомак-влакым тачат неонацист-влак ик мут кодде цитироватлат: «Все люди твои братья, кроме москалей, ляхов, венгров, румын да жидов – это враги нашего народа. Украина для украинцев!»
1906 ийыште Донцов «К украинскому народу» манме возымаштыже яндар украин нацийым ышташ да «Москальско-Азиатский империйым» пытараш ӱжеш. Австро-венгерский армийын ондакысе прапорщикше, 1918-1920 ийлаште буржуазный националистический толкыным вуйлатыше С.Петлюра дене служитлыше полковник Коновалец дене палыме лиймекыже, теорийже практикыш савырнен. 1917 ийыште Коновалец Галич олаште да тудын воктене илыше украинец-влакын сечевой стрелец-влакын корпусыштым вуйлатен. Кум ий гыч нуно «Украинысе военный организацийым» (УВО) чумыреныт.
1929 ийыште Веныште украин националист-влакын I конгрессышт эртаралтын. Тушто тӱрлӧ тӱшка Украинысе националист-влакын организацийышкышт ушнен (ОУН – РФ-ыште ты организацийын пашажым чарыме). Вуйлатышылан Е.Коновалецым шогалтыме. Конгресс годымак кок задачым шындыме: «Суверенный Соборный Украинский Держава» верч шогаш да Украиныште ден Польшышто постанческий толкын-влакым организоватлаш.
Шонымашыже – иктак
Тунамат, тачат ОУН-ын пашажым вияҥдымаште Касвел, мутлан, фашист Германий,полшен да полша. 1938 ийыште нацист партийын аппаратыштыже (НСДАП) украин йодыш дене меморандумым ямдыленыт. Варажым Гитлерын разведкыже УВО-н штаб-квартиржым Германийыш кусараш йодын. Тылеч вара Берлин деч тораште огыл украин националист-влакым ямдылаш лӱмынак рӱдерым почмо. Тушто абверын (военный разведке орган) офицерже ден Коновалецын полышкалышыже Рыхард Ярый туныктеныт. Икмыняр жап гыч Третий рейхын спецслужбыжо Бандера дене тыгаяк соглашенийым ыштен. Кугу сар тӱҥалмеке, ОУНовец-влак фюрер деке ушалтыныт. Тидлан эше нуно наградым наледеныт. Теве Шухевич СС-ын капитанышкыже савырнен, кок «Железный крест» орденан да ик медалян лийын.
Совет архив-влакын данныйышт почеш, 1944-1956 ийлаште УПА-н (Российыште ты организацийын пашажым чарыме) «полшымыж» дене 22 тӱжем еҥ колен. Германийым сеҥыме да националист-влак дене кучедалме деч вара украин националист-влакын шем пашаштым чарен кертме. Но Совет Ушем шаланымеке, национализм адакат «вожым налын». Теве 2004 ийыште «оранжевый революцийым» тарватен. Тылеч вара национализм – кугыжаныш политике. Украинын шонымашыж дене от келше гын, руш йылме дене кутырышо калыкым шыгыремдылыт, тӱрлӧ вийым кучылташ ямде улыт.
Чаманен огытыл
Икмыняр ий ончыч «Марийцы Карелии» мер организацийым вуйлатыше Михаил Асессоров дене Кугу Отечественный сар корным пургедна. Тунам Карельский фронт, 1937-1938 ийлаште тӱшкан лӱен пуштмо Сандормах вер нерген икмыняр статьям ямдылышым. М.Асессоровын курыкмарий боец нерген «Линия жизни» книгаже савыкталте. «Сержант Георгий Сергеевич Синицынын подвигше нерген книгам ямдылыме годым тӱрлӧ шарнымаш-влакым лудынам. Тушто совет военнопленный-влакын немыч да финн концлагерьлаште мемнан калыкым немыч ден финн-влак гына огыл, лагерьысе полицейский-влакат орландареныт» манын возымо.
«Лагерьысе полицай-влак мемнам чаманен огытыл, вучыдымо сӱретым ужаш логалын: нуно сырымышт дене вийдыме, черле еҥ-влакым тунар чот игылтыныт да мыскыленыт», – ойлен Советский районын шочшыжо, фашист концлагерьыште лийше А.К.Кошкин.
Неонацизмым сеҥыман
Украинын шуко национальностян эл улмыжым кызыт мондыктара. Чаманаш веле кодеш, украинец-влак 1941 ийысе семынак нацист шонымашан еҥ-влак пелен улыт.
Чумыр касвел эл-влак «национальный карт» дене модыт – тидыже тӱрлӧ калыклан икте-весе ваштареш шогалаш тарата. Теве Украиныште илыше-влак кокла гыч икмыняр ужашыже неонацист-влак дене кылым куча, тыгодымак ик элыште шочшо-влак ваштареш, Донбасс ваштареш, шога.
Кӧ шке историйжым ок пале але ок шарне, тудым угыч илен лектеш. Кугу Отечественный сар годым нацист-влакым наказатлыме. Кызытсе жапыштат тыгай осал пашам шуктышо-влакым мут кучаш шогалтат манын ӱшанена.