Ожно кугыеҥ-влакын ойыштым колыштыныт, калык педагогикылан кугу верым ойыреныт. А кызыт? Кызыт самырык еҥын кугыеҥ деке пагалымашыже огеш шижалт. Ий гыч ийыш койыш утыр да утыр лушка. Ончыч ача-ава ваштарешат тореш мутым каласаш нигö тоштын огыл. Кызытсе саманыште йоча-влак уда койышыштым чÿчкыдынрак ончыктат. Очыни, нуно огыт умыло: мо тыгай илышын чынже, илышын рÿдыжö. Самырык тукым шинчымашым налаш пешыжак огеш тырше. А вет сай шинчымашан еҥ гына ончыко кая. Садланак кызыт самырык тукымым сылнымутан литератур деке кумылаҥден шогыман, вет айдемын уш-акылжым шуарымаште тудын рольжо пеш кугу. А школышто эртарыме литератур урокым илышлан туныктышо урок манаш лиеш.
Пеҥгыде шинчымашым пуаш манын, марий литератур уроклаште тÿрлö йöн кучылталтеш. Тунемше-влак урокым йöратышт да сай шинчымашым налышт чылажат ышталтеш.
Тидлан туныктымо пашаште тÿрлö урок-влакым кучылтына: комбинироватлыме урок, урок-лекций, урок-диспут, урок-зачёт, урок-семинар да молат. Чыла тидыже йоча-влаклан шонымашыштым пенгыдын каласен мошташ йöным ышта. Вет икшыве-шамычым ойлаш, илыш нерген таратыман. Тунемше-влак урокышто произведений почеш кутырат, ÿчашат, а мучашлан могай-гынат иктешлымашыш шуыт. Урокым оҥайын да пайдалын эртарет гын, тудо йочан ушешыже, шÿмешыже эрелан кодеш. А ме палена: йоча уш лывырге, эре уым, оҥайым палаш тыршыше. Тыге тунемше-влак сылнымутым йöраташ тÿҥалыт. Тудын гоч айдеме поро, ныжыл, волгыдо шÿм-чон моторлык дене ойыртемалтше лиеш. Сандене икшывым ончен куштымаште калык педагогике тÿҥ верым налын шога.
Ме кугезына-влакын йÿлаштым арален кодаш да шуарен колташ манын, илыш-йÿла дене кылдалтше мероприятий-влакым эртарена. Мутлан, Рошто, Шорыкйол, Ӱярня, Кугече. Уроклаште пайрем-влак нерген сочиненийым возаш пуэна. Йоча-влак ача-ава, коча-кова полшымо дене посна пайрем нерген тичмаш сочиненийым возен толыт. Вара урокышто пайрем шотышто мутланымаш эртаралтеш.
Кеч-могай произведенийыштат калык педагогикын рольжо уло. Тудым илыш дене кылден, таҥастарен кодаш тыршена. Мутлан, Ю.Артамоновын «Киндет перкан лийже» повестьшым лудаш тÿҥалме деч ончыч йоча-влаклан ойлен кодыде ок лий: кузе ожно пасум куралыныт, ÿденыт, киндым ончен-куштеныт, уржа-сорлам эртареныт. Тыште каласен кодаш лиеш, кузе ожно ÿдаш тÿҥалме годым марий йÿлам шуктеныт: куралын пыштыме аҥа ÿмбаке пырчым кышкеныт да пелештеныт: «Кум пырче гыч куд пырче, куд пырче гыч латкок пырче… Шурно улан шочшо».
Акрет годсекак марий-влак кугуракым пагаленыт, нунын мутыштым колыштыныт. Тидыже Г.Ефрушын «Шошо» ойлымашыштыже Мигыта кугызан образше але Дим. Орайын «Чолга шÿдыр» повестьыштыже Сергейын армийыш кайымыж годым кочан пуымо сугыньжо гоч коеш. Вет кугурак-влакын пуымо сугыньышт – айдемын шуаралт кушмаштыже моткоч кугу поянлык.
Марий калык ожнысек юмылан ÿшаныше лийын да юмым сöрвалаш отыш кумалаш лектын. Отыш лекмеке, юмо деч чыла сайым йодын. Лач тидын нерген С.Г. Чавайнын «Ото» почеламутшым тунемме годым ойлена. Йоча-влаклан ялысе ото, кумалтыш нерген палдарен кодена, пÿртÿсым аралаш да йöраташ кумылаҥдена. Сылнымутан литературышто пÿртÿс теме моткоч чÿчкыдын вашлиялтеш, кеч-могай произведенийыштат айдеме илыш эре пÿртÿс дене таҥастаралтеш.
Кеч-кунамат урокышто гына лудмо огеш сите. Тидлан кöра йоча-влак мöҥгыштö ятыр марла книгам, «Кугарня», «Ямде лий» ден «Марий Эл» газетлам, «Кече» журналым лудын шогышаш улыт. Мо логалын, тудым ынышт луд манын, лÿмынак мöҥгыштö лудмым виктарыме урок эртаралтеш.
Иктешлен каласаш гын, калыкнан ончыкылыкшо волгыдо да пеҥгыде лийже манын, ме ик еш семын ваш умылен, пагален, эҥертыш лийын илышаш улына. А калык тунам шке тÿсшым огеш йомдаре, шке тÿвыражым арален кода, кунам тудын ончыкылык тукымжо ушан-шотан, келге шинчымашан лиеш. Айдеме школ парт гычак шочмо йылмыжым, калыкшын эртыме корныжым, илыш-йÿлажым, тукымвожшым пагален, йöратен кушшаш. Тунам веле илыш умылымашыже, культуржо вияҥеш. Мондаш огеш лий шочмо-кушмо верым, курымла дене саклен кодымо тÿвыра поянлыкнам, шкешотан йÿланам, лывырге йылмынам, родо-тукымнам, поян историйнам.
Икманаш, калык педагогикын полшымыж дене йоча-влакым сылнымутан литературлан кумылаҥдаш лиеш.
Лариса Кондратьева Марий Турек Арбор школ.