Молан кӧра ир янлык-влак еҥ коклаш лӱдде лекташ тӱҥалыныт? Мо дене тиде кылдалтын? Пример шотеш тений февраль мучаште Марий Турек район Кырлан почиҥга воктене шурмаҥшын лекмыжым палемден кодаш лиеш. Южгунамже вес янлыкымат вашлияш логалеш. Тидын нерген кодшо кечылаште «Кугу Какшан» заповедникын кугурак шанче специалистше Г.А. Богданов дене мутланышна.
Ур, мераҥ, рывыж, пире…
Геннадий Алексеевич пӱртӱс тӱням умылен мошта, янлык-влакын мыняр улмыштым кажне ийын эскера. Тений республик мучко шуко янлыкын шагалеммыжым шекланен шуктен. Кочкыш укелан кӧра чот иземеш. Тумлеге начар шочын, чодыралаште писте пеледын огыл. Тидыже южо ир янлыкын тӱҥ кочкышыжо улыт.
– Тений шуко сут янлык шужен коштеш, лач шордылан гына изиш куштылгырак, шонем. Ӱмаште кугу мардеж деч вара пӱнчӧ, шопке-влак йӧралтыныт, южыштын вожышт иланен кодын. Шордо-влак тушто пӱнчӧ лӱсым, свежа шопке укшым, тудын шӱмжым нултат. Сандене заповедникыште нуно але улыт, манаш лиеш. Шошым вара кудалышташ тӱҥалыт.
У ий деч вара тений республик мучко ур шагалемаш тӱҥалын. Эше пел ий ончыч гына шуко улыт ыле. Чодыралаште кышаштым йӧршеш ужаш огеш лий гын, олаште – эше уло. Тудо тумлегым, кож пӱгыльмӧ кичкым кочкеш. А тумлеге ынде ятыр ий огеш шоч, кож пӱгыльмат шагал. Южышт шапаш кочкышыштым лум йымаке шылтен коденыт.
Чодыралаште ошмераҥ, пасулаште пурсакмераҥ-влак шагалемыныт. Ондак пеш шуко рывыж кышам вашлияш лиеш ыле. Тений чодыралаште рывыжын чотшо иземын, а пасушто эше улыт. Тений тидым сонарзе ден шофёр-влакат шекланен шуктеныт. «Кызыт корнышто пеш шагал рывыжым ужына» маныт. Заповедникыштат икте але кокыт коштыт. Рывыж колям куча. Тений коля-шамычшат кочкыш укелан кӧра (шӱкшудо нӧшмым, писте, нӧлпӧ кичкым кочкыт) лум йымач огыт лек.
Ӱмаште африкан чумалан кӧра шуко ирсӧсна колен. Чодыран верыште нуно чылт пытеныт гын, районласе пасу ден чодыралаште эше изиш кодыныт. Республик мучко тений пире шагал. Чодыран верлаште эше кодын.
А луй шукемын. Теве Волжск олаште луй пушеҥгыш кӱзен, да еҥын изиш почмын кодымо балконышкыжо пурен. Тушто кочкышым кычалын. Вара кӱзымӧ корныж денак ӱлыкӧ волен, – мане Г. Богданов.
Шурмаҥше – тӱрлӧ верыште
Марий кундемыштына шурмаҥше (рысь)-влак ожнат лийыныт, тачат улыт, но моткоч шагал. Геннадий Алексеевичын палемдымыж почеш, республик мучко иктаж 140-160 шурмаҥше погына, очыни. Ты писе янлыкым еҥ-влакын коштмо верыштыже шагал годым вашлият. Нуно пич, келге чодыраште илат, мераҥым, колям кочкыт. Шурмаҥшын еҥ коклаш лекмыжым шужен коштмыж денат кылдаш лиеш. Тений ты янлык Марий Турек районышто, тыгак Кокшайск корнышто вашлиялтын. Тыгодым «Кугу Какшан» заповедникыштат икмынярын илат.
– 20-30 ий ончыч шурмаҥше-влак лӱдшӧ лийыныт, эсогыл чодыраште ечыгорно гоч тӧрштен каяш тоштын огытыл. Тунам нуным шуко лӱйкаленыт. Таче лӱддымӧ лиймышт шижалтеш. Тений мераҥ, тыгак коля шагал. Шордым нуно кучен огыт керт. Шужен коштыт да тӱрлӧ верыш каят. А ялыште ты янлык пырысым, изи пийым кучен кочкын сеҥа. Но айдеме ӱмбак кержалташ лӱдеш.
Тений эше 21 февральыште узо да ава шурмаҥше-влакын коштмо жапышт тӱҥалын. Тидлан кӧра нуно тӱрлӧ верыш кудалышт кертыт.
Марий Турек районышто саде шурмаҥше эше «Холодный ключ» заказникыште лийын, вара, 21 февральыште, Параньга район Алашайке ялыштат коштын. Тидын нерген мыланем ик татар ӱдырамаш увертарен ыле, эсогыл видеом сниматлен колтен. Палемден кодыман, Параньга район Элнет кожлаште шурмаҥше-влак ожнысек лийыныт. Вет тушто чодыра кумда.
«Кугу Какшан» заповедникыште шурмаҥшым кышажым январь тӱҥалтыш гыч февраль тӱҥалтыш марте шекланаш лиеш. Кызыт лум йымалне музо-влак шылын кият, нуным кочкыт, – мане Г. Богданов.
Шошылан ямдылалтыт
Кече шыратен онча, пӱртӱс помыжалтеш, шошо велке лупшалтеш. Ты пагытым янлыкат, кайыквусат шижыт, куанен вашлийыт. Поснак сузо, музо-влакын койышышт вашталтын, «сӱанлан ямдылалтыт». Геннадий Алексеевичын мутшо почеш, 24 февраль гыч сузо-влак вес тӱрлӧ лийыныт. Лум ӱмбач ошкылын, пыстылышт дене лумым корен коштыт. Музо-шамычат лум ӱмбак лектыт. Февраль мучаште телым илен лекше лудо, косо-влакын коштмо жапышт тӱҥалын. Ваш-ваш поктедылыт, кредалаш тӧчат.
Г. Богдановын палемдымыж почеш, тений кундемыштына ятыр орлан-белохвост кайыкым вашлияш лиеш. Нуно куснылшо улыт, но ӱмаште ирсӧсна-влакын шуко колымыштлан кӧра телылан тышанак кодыныт. Тыгак Кугу Какшан воктене 60-70 курныж чоҥештылын. Кызыт тынар огыт кой. Нине сут кайык-влак колышо ирсӧсна-влакын капыштым чӱҥгат.
Южо кайык кочкышым кычалеш да яллашке чоҥештен мия. Теве шуко ир музым Волжский районышто (Шарача, Памар селалаште) шекланеныт. Курыкмарий район Усола ялыште ныл тыгай кайыкым ужыныт.
Янлык-влак шотышто Шернур район Кугу Шокшем гыч лесник Николай Николаевич Макаров тыгерак мане:
– Кызыт чодыраштына шордо, пурсакмераҥ шукемын, ошмераҥ ден рывыж шагалемын. Шурмаҥше-влак мемнан кумдык гоч вес районыш каят. Икана комбым кучен каеныт ыле. Нуно вет ошмераҥым, ирсӧснаигым, кайыкым кочкыт. Шужен коштыт. Ик жап чодыраште илат да вес верыш каят. Тений ужмо огыл, но кышаштым шекланыме.
Андрей Кошаев (Волжский район):
– Янлыкым эрыкыште ужаш, мутат уке, оҥай. Нуным эре от вашлий. Тыгай годым чонышто тӱрлӧ шижмаш озалана. Ялыште ир янлыкын кудалмыжым ужын омыл. Корно дене кудалме годым икмыняр гана шордым шекланенам. Теве шукерте огыл мераҥ-шамычым ужынам.
Марий кундем гӱжлен шогышо кумда чодыраж дене чаплана. Тушто тӱрлӧ янлык ила. Южыжын чотышт шагалемеш гынат, кунам-гынат ешаралтыт, шонем.
Шурмаҥше да моло осал янлыкым вашлияш иктыланат ынже логал. Сандене кеч-кунамат да кеч-куштат тӱткӧ лийман, шекланыман.
Г.А.Богдановын да www.freepik сайт гыч налме фото-влак.