Римма ПЕТРОВА, Унчо школышто марий йылмым да сылнымутым туныктышо. Морко район.
Морко район Унчо кундемыште гына аралалт кодшо ик пайрем йӱла – Изарня кас. Тиде йӱлам шыжым шуктат.
КУМ ГАНА ШАРНЕН ПЕЛЕШТАТ
Унчо кундемыште тоштыеҥым идалыкыште кум гана шарнен пелештат: Кугече пайрем деч ончыч Сорта кечын, изарнян – эр кочкыш. Семык кечын, вӱргечын, мӧҥгыштӧ мончаш олтен уштен пуртат да вес кечынже, изарнян, шӱгарлаш кочкыш дене каят – тиде кечывал кочкыш. Пытартыш, кас, кочкышым Изарнян кастене пукшат.
Тиде кечын, тоштыеҥ-влакым порын шарнен, кочкышым ямдылен, шужо маныт. Кугурак-влакын ойлымышт почеш, ош тӱняште илыше-влакын жап идалык эрта гын, вес тӱнясе-влакын – ик кече. Изарня касым 14 октябрь (Покро) гыч 19 декабрь (теле Миколо) марте эртараш лиеш. Теле Миколо деч вара тидым ышташ огеш лий. Ожныракше тиде кечым лач изарнян гына шуктеныт, тунам родо-тукым тӱҥ шотышто ялыште илен. А кызыт ялыште паша вер укелан кӧра шуко еҥ олаште ила, сандене родо-тукымым вучен, шуматкечынат эртарат. Но пайремын лӱмжӧ тыгак аралалт кодын.
ЙӰЛАМ ШУКТЫМО РАДАМ
Палемдыме кечын эрдене иктаж вольыкым шӱшкылыт, вӱрым луктыт. Ожныракше шорыкым але тагам тидлан ойыреныт. Кызыт утларакше комбым, чывым ямдылат. Комбын але чывын вуй ден йолжым ушташ ямдылыме кӱмыжыш пыштат. Шорык але тага вуйым, пелыгыч шелын, сайын эрыктен мушкыт, угыч ваш кылдат да шӱр лемыш пыштен шолтат.
Лӱмын йыргешке киндым, муно дене шӱрыман перемечым, мелнам кышыл дене кӱэштыт, туарам ыштат. Пытартыш мелнам уштен пелешташ посна ойырен кодат. Ӱстембаке тичмаш мелна кышылым, моло кочкышым шындат. Ожныракше яндар вӱдеш шуктымо ковыштам луктыныт, коҥгаш салмамуным, шӧрварым шынденыт.
Ӱстел воктеке теҥгылым але изи ӱстембалым шындат да тушко лӱмын тоштыеҥым ушташ ямдылыме кӱмыжым, пура да арака атым, чайгоркам вераҥдат. Тышкак тага вуйым пыштат, талиҥгаш шӱрым, шӱрышкӧ совлам пыштен ямдылат. Кӱмыж йыр кум сортам пижыктат: киямат тӧра ден савуш-влаклан; суртысо тоштыеҥ-влаклан; моло родо-тукымлан.
Кастене, мончаш пурен толмеке, родо-тукым дене ӱстел йыр чумыргат. Толшо уна-влак ярагида огыт тол, могай-гынат кочкышым пеленышт кондат. Чылан кынел шогалыт. Ӱдырамаш, ӱдыр-влак шовычым пидыт, пӧръеҥ-влак упшым упшалыт. Касын озаже, тиде йӱлам палыше пӧръеҥ, упшым упшалын, тоштыеҥ-влакын лӱмыштым пелештен, сортам чӱкта. Пытартыш кӱэштме мелнам, озан киндыжым пӱчкын, кӱмыжыш опта. Эше ик мелнам уштен пелешташ посна налеш да тиде мелнам, моло кочкышым тыгыдын катен ушта, кӱмыжыш опта. Тыгодым шкежат изинизин пурлеш. Тыге ыштыме дене пелештыме шомак тоштыеҥлан миен шуэш манын ойлат.
Шоҥешталтше пурам, аракам лӱмын ямдылыме атыш изин-изин опта, шкежат подылеш, талиҥгасе шӱрым, чайым пелештен пудырата. Суртыш погынышо-влакат тудын семынак ыштат. Пелештыше пӧръеҥ кажныжын кондымо киндыжым тиде кӱмыжышкак катен пышта. Киндым кондышо озат шке киндыжым, тоштыеҥвлакын лӱмыштым пелештен, изин катен, кӱмыжыш пышта да ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влакым шке чесше дене сийла. Нуныжат киндым кондышо еҥын тоштыеҥжевлакын лӱмыштым пелештен кочкыт.
Вара чылан ӱстелтӧрыш шинчыт. Пелештыше еҥ юмылукеш сортам чӱкта, тичмаш мелнам пелештен пӱчкеш. Озакува чылалан шӱрым пыштен пуа. Шорык вуйдорыкым чылалан пукшат, лу воктенысе шылым кочкыт.
Ӱстелтӧр гыч лекмеке, ӱстембалым ӱштылыт да пудыргым, шыл деч кодшо лум уштен пелештыме кӱмыжыш пыштат.
ТОШТЫЕҤЫМ УЖАТЫМАШ
Кажне ешын тоштыеҥым ужатыме верже уло. Тӱҥ шотышто капка меҥге воктене але олмапу йымалне. Пелештыше еҥ кӱмыжым, моло-влак, кӧ шӱрым, кӧ пура, чай, арака атым нумалын, почела уремыш ужаташ лектыт. Эн ончылно пелештыше еҥ кая. Пӧртеш кӧгынат кодшаш.
Ужатыме верыш миен шумеке, чоклышо еҥ, пелештен, кӱмыжысӧ кочкышым мландымбаке ястара. Пура атым кучымеке, адак пелешта, мландымбаке пурам чӱчыкта, шкеат изин подылеш. Вара моло-влаклан рат дене колта. Нунат, тоштыеҥ-влак серлаген кайышт манын, мландымбаке чӱчыктат, шкештат подылыт. Аракамат тыгак пелештен пыштат.
Пура ате ден арака атым пелештыше еҥ угыч куча да пытартышлан, чыла сайым йодын, кодшыжым ястара. Кӱмыжым, шӱр талиҥгам, совлам, пура, арака, чай атым, кӱшкырак ыштен, кушко-гынат кумыктен кода. Кӱмыжышкӧ пыштыме тичмаш мелнам мӧҥгеш кӱмыжышкак пышта, пырля кумыкта. Тиде мелнам эрлашыжым кугурак вольыклан пукшат, а моло кочкышым кайык але чыве кочшаш, нуно шулдыран улыт, тоштыеҥ-влаклан намиен шуктат манын, калыкыште ойлат.
«ТОШТЫЕҤ-ВЛАК МОМ КАЛАСЕН КАЙЫШТ?»
Пӧртыш чыланат пурымеке, нуным пӧртеш кодшо-влак кинде да пура дене вашлийыт. Эн ончычак пелештыше пӧръеҥлан пуат, а вара моло-влаклан пурлыктат. Ужаташ лекше-влак деч «Тоштыеҥ-влак мом каласен кайышт?» манын йодыт. Ужатыше-влак, кажныже мом-гынат каласен (сайын, келшен илыза, ида черлане але кинде вес ийын сайын шочеш, илыш куштылемеш да тулеч молымат), киндым пурлыт, пурам йӱыт. Адак угыч ӱстелтӧрыш шинчыт. Озавате, пагален толшо уна-влаклан тауштен, пурам йӱкта. Вара чылан чайым йӱыт. Толшо уна-влаклан иктаж кочкышым пырля пуэн колтат.
Тыге идалык мучко тоштыеҥ-влакым пагален, шарнен ила Унчо калык. Кугурак-влак дене пырля самырык, йоча-влакат лийыт, нуно эртарыме радамым ужыт, илен-толын, нунат шке тукымыштым палаш да пагален илаш тӱҥалыт.