«Тиде кундемыште акрет годсо марий йӱла аралалт кодын. Тышке турист-влак кумылын толыт, ончашышт ятыр оҥай вер уло… Нунылан икмыняр кече илаш да канашышт унагудо лиеш гын, эшеат сай ыле… А эше турист-влаклан маршрутым ямдылаш лиеш. Тиде кундемыште ыштен лукмо сатум, сувенирым ямдылыман. Ятыр продукцийым брендыш савыраш лиеш…» теве тыгай да эше шуко моло темлымаш йоҥген кодшо арнян Морко район Унчо кундемыште.
Тиде кундемыште марий шӱлыш поснак шижалтеш, тыште илыше калык марий шӱлышан улмыжым уна-влак толмо годым веле огыл ончыкта, еҥ-влак тыште тыге илат. Тыште марий калыкын историйжым, тӱвыражым арален кодымаште кугу паша ышталтын да кызытат ышталтеш.
Унчо сӧрал верлан поян
22 июльышто тушко мер пашаеҥ, шанчыеҥ, журналист-влак погыненыт. Амалже – Унчо кундемлан историй да тӱвыра рӱдер статусым пуаш. Тидлан мом ыштыман? Тидым да моло йодышым толшо уна-влак да верысе чолга еҥ-шамыч «йыргешке ӱстел» йыр чумырген каҥашеныт.
Уна-влакым кинде-шинчал, мурымаш-куштымаш дене вашлиймеке, нунылан ты кундемысе сӧрал верлам ончыктышт. «Передовик» озанлыкым вуйлатыше Ю.А.Игнатьев шуктен шогымо пашаж нерген каласкалыш. Шӧр лектыш дене республикыште, мутлан, «Передовик» – нылымше верыште.
Тылеч вара уна-влак ты кундемын шочшыжо, туныктышо, миссионер, икымше марий гимнын авторжо Т.Е.Ефремовын бюстшо дек пеледышым пыштышт. Янык памашын ший вӱдшым подылмеке, уна-влаклан «Тошто марий сурт-пече» тоштер да этнографий комплексыште экскурсий лие. «Порсын кумыл» усталык мастаргудышкат пурыде ышна керт. А вара корно Унчо могильник дек шуйныш, тушто археолог-влак кӱнчымӧ пашам эртарат, нунылан школышто тунемше ӱдыр-рвезе-влак полшат.
Тӱҥжӧ – цель уло
Поян программан экскурсий деч вара Шлань ял клубышто «йыргешке ӱстел» йыр чумырген, паша радамым рашемдыме.
– Унчо кундемлан историй да тӱвыра рӱдер статусым пуаш да ты цельыш кузе шуаш манме шонымаш кум арня ончыч лектын, – ойлен Унчо администрацийым вуйлатыше И.М.Евсеев. – 2019 ийыште Унчо села финн-угор тӱнян тӱвыра рӱдержылан шотлалтын. Тунам кугу паша шукталтын, марий тӱням кугу кӱкшытыштӧ ончыкташ тыршенна. Коронавируслан кӧра паша кок ийлан кучалте. Марий калыкын тӱвыражым да историйжым у кӱкшытыш нӧлталаш эше мом ыштен кертына манын шонаш тӱҥална. «Шоруньжа как историко-культурное поселение» лӱмым пуаш пырля мом ыштен кертына? Тыге верысе кундем веле огыл, уло марий калыкын историйже, тӱвыраже, юмынйӱлаже ончыко эше ик кугу ошкылым ыштат ыле.
Шанчыеҥ-влак мом ойлат?
МарНИИЯЛИ директорын сомылжым жаплан шуктышо Л.Я.Григорьева:
– 2010 ий деч вара Российыште федеральный кӱкшытан исторический поселений переченьыш 41 ола пура. Марий Элыште гын Козьмодемьянск олан исторический ужашыже республик кӱкшытан исторический поселений статусым налын. Федеральный кӱкшытан тыгай поселений кызытеш уке. Исторический поселенийлан шотлалтше объект культурный наследий реестрышке пурталтшаш. Мутлан, ты кундемыште ик урем лийшаш, тушто ожнысо стилян пӧрт-влак тачысе кече марте аралалтын кодшаш улыт, тушто калык илышаш. Тиде тӱҥ условийлан шотлалтеш. Исторический поселений статусым налаш моткоч кугу паша ышталтшаш, тиде кужу жаплан палемдыме цель семын лийын кодеш. Кызыт туризмым да ялозанлыкым вияҥдыме шотышто ятыр кугыжаныш программе улыт. Тиде направленийыште утларак вийым пыштен тыршена гын, лишыл жапыште кугу сеҥымашыш шуаш лиеш. Науко дене кылдалтше йодыш дене шанче институтыш, полышым йодын, кеч-кунам толын кертыда.
Археологийыште шуктымо паша нерген МарНИИЯЛИ-н вӱдышӧ пашаеҥже А.В.Акилбаев:
– 1963 ий августышто Унчо школын завучшо Лев Николаевич Лаврентьев верысе карьерыште, Шора эҥер деч тораште огыл, тошто арвер-влакым мумо нерген увертарен ыле. Тудо ийынак сентябрьыште марий археологический экспедиций Унчыш лектын, мумо арвер-влакым: умдым, товарым, сӧрастарыш-влакым – шымлен. Тудо жаплан карьер кок ий пашам ыштен. Пӱртӱс материалым корным чоҥымаште кучылтыныт. Верысе калыкын ойлымыж почеш, карьер пашаеҥ-влак айдеме лулегым, тошто арвер-влакым чӱчкыдын муыныт.
1987 ийыште ты кундемыште илыше Валерий Васильевич Апакаев тошто арвер-влакым мумо нерген увертарен. Тудо ийынак мумо ӱзгар-влакым шымленыт. А ӱмаште археолог Татьяна Багишевна Никитинан вуйлатыме экспедицийже тиде могильникыште ик захороненийым шымлен. Унчо могильникым ынде тӱвыра поянлык спискыш пуртымо. Тений ты могильникыште пашам институтын пашаеҥже Дарья Олеговна Кутузова вуйлата. Таче гына увертарышт, тушто айдеме лулегым муыныт.
Тошто Унчо шӱгарла шотышто тыгерак возыман: Тошто Унчо шӱгарла – азелинский культур дек лишыл шарныктыш (VI-VIII курымла), тудо марий да удмурт калык-влакын тӱвыраштын шочмо да вияҥме ойыртемыштым шымлаш йӧным ышта.
Вийым иктеш ушен тыршыман
Л.Н.Яковлева, Российысе марий-влакын национальный да тӱвыра автономийыштым вуйлатыше:
– Историй да тӱвыра поселений Российыште шуко огыл. Федеральный проектым сеҥаш манын, моткоч кугу пашам шуктыман. Поселений йодмаш, стандартлан келшен толшаш. Мом кызыт ыштыман, а мом вара –рашемдыман. Тыште тӱрлӧ мер организацийын еҥже-влак чумыргенна. Проект пашам ямдылымаште шукыштын опытышт кугу. Шукынжо каҥаш дене веле огыл полшен кертыт. Унчо кундем – шкешотан вер. Калык икоян. Те ик верыште огыда шого, ум кычалыда, у кӱкшытыш шуаш шонеда. Чылан пырля ик проектлан вийнам пыштена гын, лектышыжат куандара.
Унчо кундемым историй да тӱвыра поселений радамыш пурташ кызытеш эше шонымаш семын гына кодеш. Но тудо илышыш шыҥдаралтше манын, чыла уло: верысе администраций марий тӱнялан мелын шога, тыште илыше калык икоян да шке историйжым акла, пагала да арала. Тугеже сай лектышым вучыман. «Йыргешке ӱстелым» иктешлен, ончыкылыклан паша планым рашемдаш, тидлан вуйын шогышо еҥым ойыраш палемдышт. Тидлан лишыл жапыште МарНИИЯЛИ-ште уэш вашлияш кутырен келшышт. Тугеже паша верже гыч тарванен.