2023 ий мучаште Советский районысо «У илыш» озанлыкым вуйлаташ тысе агроном Н.И.Богачуклан ӱшаненыт. Такшым Надежда Ивановна ондакысе вуйлатыше И.Н.Барановын кодшо ийын майыште черланымыж годым (августышто уке лие) озанлыкым шке кидышкыже налын. Таче тушто у илыш дене илаш тӱҥалме чотак шижалтеш.
Шошо ага
Озанлыкысе пасулаште ӱдымӧ пашам ты арнян мучашлаш шонат. Кумдык кугу огыл. Кагазеш возымо план почеш 3600 гектарыште кок арня жапыште ӱден шукташ лиеш. Но пӱртӱс ден игече тыште шке койышыштым ончыктат.
Мийыме кечын, шочмын, лачак Комсомольский посёлко воктенысе пасушто паша шолеш ыле. Эше шыжым тышан кокияш уржам ӱденыт, но тудо кукшо шыжылан кӧра удан лектын. Сандене ты мландым куралыныт. Кызыт угычын 600 гектарыште икияш культурым, шӱльывикым, ӱдат. Туддене 5-6 тонн силосым ыштышаш улыт. Чыла технологийым шотыш налыт: культивироватлат, ӱяҥдат, каток дене тӧремдат.
Кум ӱдышӧ тракторышт уло. Кажнышкыже, тӧр ӱдаш манын, автопилотым вераҥденыт. Тений пасушко ӱдымӧ у комплекс лектын. Тудлан кызытсе жаплан келшыше К-5 тракторым налме, уста механизатор Владимир Пекешинлан ӱшаныме. Технике шотышто ойлаш гын, тыгак шукерте огыл Китайыште ыштен лукмо «Yota» тракторым налыныт. Чыла тидыже пашам куштылемда.
Вес трактор дене пасушто Иван Бирюков ӱда ыле. Самырык пӧръеҥ Ӱшнурыштак шочын да ондак Москош пашам ышташ кудалыштын. Иван да тудын семынак икымше гана ялозанлыкыш пашам ышташ толшо эше вич пашаеҥ 150 тӱжем теҥгеаш кугыжаныш полышым налыныт. Тидлан вич ий ыштыман, а оксам кум ий гыч налаш лиеш.
Геннадий Царегородцев К-700 да Т-750 трактор дене тырша. Шошым кылмаш куралеш, ӱда. Телым терысым луктеш, корным эрыкта.
– Ме тений утларак кормалык культурым кушташ палемденна. Вет вольыклан сай качестван да ситышын шкенан корма лийшаш. Кукурузым, пурсам, шӱльым, шӱльывикам ойырен налынна. Шурно шулдо, сандене тудым 1200 гектарыште веле ӱдышна. – каласыш Надежда Ивановна.
Кукурузым ты озанлыкыште ныл ий ончыч угыч шындаш тӱҥалыныт. Эн ончыч 50 гектареш ӱден онченыт, варажым – 100 да 150 гектарыште. А тений тудым 350 гектар кумдыкыш вераҥдат. Лачак Ташнур ял воктенысе пасушто кукурузым ӱдымым ужна. Тушто опытан механизатор Сергей Сортов МТЗ-21 тракторыш у агрегатым пижыктен ӱда ыле. Кукурузышто крахмал шуко, сандене шӧр лӱштышым кугемдаш чотак полша, презе-шамычын рационышкышт ешарат.
Тений кукурузым ӱдаш шукак кӱлеш, сандене тошто агрегатым вашталтыме. «GASPARDO» сеялкым налыныт. Тудо 3 млн теҥгем шога.
Агроном А.Токтаров тений кокымшо курсышто магистратурышто тунемеш. Шке пашаж нерген тыгерак каласыш:
– Икымше тылзын чыла пасум да механизатор-влакым пален налынам. Кызыт кажне эрдене теҥгечысе пашам иктешлем, сводкым ыштем. Пасу пашам вич шагатлан тӱҥалына. Теве уржам ужалена, тудым грузитлен колтышым. Пасушто нормым шуктымым тергем.
Сеялке-влаклан удобренийым Александр Волков грузовой машина дене шупшыкта. Озанлыкыш телым толын, ондак Йӱдвелыште газовщиклан тыршен.
Кок кече ончыч гына йӱр оптен гынат, пасушто пурак чотак нӧлталтеш. Пашаеҥ-влак дене мутланен, полевой кухнят кудал тольо. Нунын дене пырля тамле кочкышым меат кочна.
Ӱшнур ял воктек кудал толшо да вес верыш куснаш ямдылалтше тошто сеялкыште тыршыше механизатор ден студент-влакым ужна. Самырык-влакын лавырген пытыше чурийышт чын механизатор улмыштым шижаш да пашан нелытшым умылаш полша.
Шӧр лӱштыш ешаралтын
Озанлыклан тӱҥ парышым шӧрым ужалымаш пуа. Кызыт 1500 вуй вольык гыч 470-жӧ – ушкал. Кодшо ийын шӧр 10-12 теҥгелан шулдырак лийын гынат, а кызыт литрже – 35-39 теҥге.
Тидлан вольыкын рационжым, угыч ончен лектын, йӧршеш вашталтыме, ончымо условийым саемдыме. Но эн ончычак кажне вӱтасе пашаеҥ-шамычлан каныме верым йӧнештарыме.
Надежда Ивановна вольык шотышто йодышым правлений член-влак дене каҥашен. Ондак черле да шӧрым шагал пуышо ушкалым сдатленыт да «Икымше Май» озанлык гыч 42 Гольштинский урлык ушкалым налыныт.
Тиде урлык ушкал кугурак (кутышыжо кок метрыш шуэш), сандене тудлан кормажат шукырак пуалтеш. 1960 ийлаште чоҥымо фермыште ушкаллан кийыме вер 160 см лийын гын, теле мучко верыштым 40 сантиметрлан кугемденыт. Чыла вере (а тыште кандаш вӱта) вольыклан вӱдым автоматике йӧн дене пуышо системым келыштарыме.
Чыла тидыже шӧр лӱштышым ныл-вич тылзыште кугемдаш полшен. Ондак ик ушкал деч 20 литр шӧрым шупшылыныт гын, кызыт – 27-28 литрым.
– Тыгак презе-влакым пукшымо кочкышым вестӱрлемденна. Вет тидыже озанлыкын ончыкылыкшо, сандене таза презым ончен куштен, сай шӧр лӱштышым налаш шонена, – манеш Надежда Ивановна.
Тений озанлыкысе вольыкым кӱтӱш йӧршеш огыт лук. Силос гыч ужар шудыш вончымо жап годым да мӧҥгешла куснымо годым шӧр лӱштыш иземеш. Тидыже вет вольыклан шкешотан стресс. Силосым, сенажым, монокормам идалык мучкылан ямдылат. Чыла кызытсе паша шымлалтеш, вольыкымат у семын ончат.
Вӱташте…
Терысым трактор дене эрыктат. Пел кече яндар улыт, варажым лавыраште шогат, тыге черымат погаш лиеш. Но тиддеч утлаш да адакат пашам куштылемдаш манын, лишыл жапыште дельта-скреперым налаш шонат. Тошто вӱташ келыштараш йӧсырак. Кызыт строитель-влак у 15 метр кутышан пристройым чоҥаш тӱҥалыныт.
Комплекс кӧргыштат, тӱжвалнат видеокамер-влакым вераҥдыме. Ушкал-шамыч шокшышто ынышт шого да шӱлашышт куштылго лийже манын, кугу вентилятор-влакым сакыме. Тидат шӧр лӱштышым кугемден, мане Надежда Ивановна.
Шошым ик презе вӱта леведышым вашталтыме, волгыдым пурташ окнам, вытяжкым шындыме. Ынде пырдыжым ошемдаш тӱҥалме.
Комплекс вуйлатышылан Е.Ю.Бастракова лу ий тырша. Озаҥыште торговльышто ыштен, «Растениевод» специальностьым налын. «Овощеводышто» тыршен.
Вӱташте МТЗ-80 трактор вольыклан кормам пуэда ыле. Моло трактор кугурак, вӱташке огеш пуро. Кажне тракторыш тений контролёрым вераҥдыме. Зоотехник могай кормам мынярым пуышашым рашемда, а контролёр корман нелытшым висен пуэда. А мыняр корма кайымым Н.И.Богачук паша верысе компьютерыштыже раш ужеш.
Осеменатор ден ветеринар-шамычлан да тыгодымак презе-влаклан йӧнан лийже манын, йолыштыде шогыктымаште кучылтмо кормовой решоткам (хедлок маналтеш) налыныт. Кызытеш ик могырышто веле, весышкат йӧнештарат. Презе-влаклан ик ведраште вӱдым, весыште кочкышым вераҥдыме. Тыгак ведра мушкаш «моечныйым» келыштарыме, гигиене шотыштат эскерат.
Родильный отделений ноябрьыште гына пашам ышташ тӱҥалын. Ик могырым презым ыштышаш ушкал-влак эрыкыште коштыт, вес могырышто презым ыштыше-влакым йолыштымо. Нунылан кормамат кок тӱрлым пукшат.
Ты отделенийыште тыршыше Л.Ялпаева дене палыме лийым. Ялпаевмыт ялозанлыкыш икымше гана толшо-влаклан келшен толшо «Устойчивое развитие сельских территорий» программе дене 2018 ий годсек пӧртым чоҥат. Кум икшывым ончен куштат. Лилия шочмо Курыкӱмбал ялышкак марлан марлан лектын. Ондак Ӱшнур ялсоветыште тӱҥ специалистлан пашам ыштен. А озанлыкыш куд ий ончыч толын. Кызыт пашам ышташ йӧнанак: вич шагат эр гыч 17 шагат марте ик сутка пашам ыштат, варажым кок кече канат.
«Шӧр лӱштышым кугемдаш шонен, тӱрлӧ пашам шуктена. Ты арняште 50 тӱж ушкалым тышеч вес верыш кусарынена. Нуным вес вӱташ шогалтена, йолыштена, вес рацион дене пукшаш тӱҥалына. Ветеринар-влак УЗИ-м ыштат», – каласыш зоотехник Сергей Викторович.
Пашам куштылемдат
Озанлыкыште идалык мучко 87 пашаеҥ пашам ышта, а тургым годым – шукырак. Вольыкым ончымаште комплексым вуйлатыше, кок ветеринар, зоотехник, лаборант ынде лу ий утла тыршат.
Самырык агрономлан Н.И.Богачук МарГУ-м пытарыше Алексей Токтаровым налын:
– Озанлыкыште шуко практикант лийын. Тачат Вечын аграрно-технологический техникумысо студент-влак пасушто сеялкыште улыт. Эн ончыч опытан еҥ кӱлеш, шоненам, но чыланат шке верыштышт тыршат, а тиде рвезын пашам ышташ кугу кумылжым ужынам. «Нива» машинам, тыгак ик пӧлеман пачерым нална. Но кызытеш тудо ача-аваж декак Кужэҥерыш кудалыштеш. Кокымшо тылзе пашам ышта, тырша.
Алексей Токтаров эрдене ныл шагатлан кынелын кудал толеш да вич шагатлан пашажым тӱҥалеш. Кастене шым шагат марте озанлык пашаште.
Сай йӧн шуко
«У илыш» озанлыкыште кокла пашадар 40 тӱжем теҥгеш шуэш. Теве доярке-влак 46 тӱжем теҥгем налыт. Нуно кок кече пашам ыштат, кок кече канат. Кок корпусышто кандаш доярке тырша.
Еҥ-влакланат, вольыкланат условийым саемдыме паша эре шукталтеш. Теве вольыклан загонлаште бетоным оптыман. Кажне загонлан 3,5 млн теҥге кӱлеш гынат, эркын дене ты пашам шуктынешт.
Автозаправкысе пашам тений автоматизироватлыме. Ынде тушто посна еҥлан пашам ышташ огеш кӱл. Кӧ мыняр бензиным налын, чыла данный компьютерыш толеш.
Мутат уке, вуйлатыше эн ончычак еҥ-влаклан пашадарым тӱлымӧ нерген шона, лизинг дене налме техникылан тӱла да моло пашамат ворандара. Тӱрлӧ сомылым шукташ ӱжмӧ еҥ-влакланат илыме верым ямдылыме нерген шонкала.
Тыгодымак правленийысе еҥ-влак мартыште погынымышт годым спецоперацийлан полшаш кутырен келшеныт. Кажне тылзын озанлык тушко 100 тӱжем теҥгем ойыра. Теве тыге тыршат «У илыш» озанлыкыште да илыш деч вараш кодаш огыт шоно.
И.Речкинын фотожо-влак.