У ийым вашлийме годым ме тӱрлӧ йӱлам шуктена. Но ты пайремысе ик эн тунемалтше йÿла – бокалым перкалымаш да кочывӱдым тамлымаш. Калыкын эн йöратыме ÿстел «унаже» – шампанский. Эсогыл тудым ынде йоча-влакланат ыштат. Ӧрыктара, кунам ача-ава-влак тыгай йÿышым шке икшывыштлан налыт, а пайрем ÿстел коклаште темен пуат да пералтен-пералтен йÿаш туныктат. Йочан газан шере вÿдым подылмыжо шучко огыл. Шучко, кунам ушым шынден шуктыдымо айдеме чаркам перкалаш тунемеш…
Нормо огыл, ойго
У ий йÿла да моло шонаш таратыше йодыш-влак нерген ме Республикысе наркодиспансерыште 30 ий наре пашам ыштыше врач-психиатр-нарколог Нина Першина дене мутланышна.
– У ий пайрем да аракам йÿмö йÿла илышыш чотак шыҥен пурен. Ынде икмыняр ий почела кевытлаште йоча-влаклан ужалалтше «пайрем ате»-влакым ужам. Нуно кугыеҥлан ышталтше шампанский гаяк койыт. Ача-ава-влак тыгайым шке йочаштлан налыт, газан шере вÿдым темен пуат, пырля пералтен йÿыт. Пуйто тиде – нормо. Такшым гын, тиде – ойго. Тыге йочам кугыеҥ-влак шкеак аракам йÿаш туныктат. А южгунам кугурак икшывыштлан лушкыдо алкоголян напиткым темен пуат. «Лучо мемнан ончылно, пырля йÿжö», – маныт. Тидыже куш шукта, чылан умыледа, очыни. Нöргö организмым алкогольялан туныктыман огыл, – каласкала Нина Аркадьевна.
Йÿла могай – илыш тугай
Чылажат ешыште тÿҥалеш. Врачын ойлымыж почеш, икшыве изинек кугыеҥ-шамычын пайрем еда чаркам перкален шинчымыштым ужеш гын, тиде койышым садак шке илышышкыже пурта, шке ешышкыже «наҥгая». Вет йоча чылажымат кугыеҥ почеш ышта. Мом ужеш, тудлан тунемеш.
– Паледа, кызытсе пагытыште ятыр еш айык илыш-йÿлам куча. Тиде моткоч куандара. Нуным ончен умылет: аракам йÿдеат пайремым вашлияш лиеш. Алкоголян йÿыш олмеш тутло чайым, сокым да моло пайдале напиткым подылын, пайремым веселан эртараш лиеш. Кочывÿдым от йÿ гын, У ий толде кодеш мо? Айык годым нимогай вес пайремат ок локтылалт. Мöҥгешла, яндар уш дене, икте-весе дене мутланен, йывыртен жапым эртараш лиеш. Уш-акылат, капкылат таза лийыт. Айдемын ушыжо яндар гын, шургымаш, умылыдымаш огыт лий, – ойла Н.Першина.
Шонен моштышо шкенжым ок аярте
Йÿаш шонышо амалым муэш, маныт. Я икте чоным иша, я весе. А айдеме тукым ынде шукертсек арака чаркаште ласкалыкым кычалаш тунемын. Тыге туныктеныт. Кö але мо, шке шоналтыза. Кöлан калыкын арака кепшылеш пижмыже кÿлеш? Икте раш: калыклан шкаланже тиде кÿлын огыл да огеш кÿл.
Тидын нерген мут лекмеке, психиатор-нарколог мыланна тыгерак каласыш:
– Те шоналтыза, мом тыланда арака йÿмö пуа? Кушко тиде койыш шукта? Вет ынде ий гыч ийыш илышым эскерен, чыланат умылышаш улыт: арака сайыш нигунам ок шукто. Мыняр еш пытен, мыняр еҥын илышыже каргалтын! Куп пундашыш логалмеке, тушеч лекташ чот неле, шукыж годым огешат лий. Тыланда чынжымак тыгай мучаш кÿлеш мо?
Мутат уке, тачысе кечын ик эн кугу проблемыже – паша укелык. Сандене ятыр еҥ аракам йÿын, жапым эртара. Ожныжо калык кочывÿд дене варнылын огыл. Изижат-кугужат пашам ыштеныт. Пашалан эн ончычак тазалык, вий-куат кÿлыт. Тудым арака нигунам ок пу, мöҥгешла, пытара веле. Сандене еҥ-шамыч шке тазалыкыштым араленыт. Алкоголь вуйдорыкым пытара, шÿмым, пагарым, мокшым… Тудо кажне изи клеткым да уло капкылым, эсогыл чоным аярта, умыледа? Кеч сыра, кеч шампанский, кеч йошкар арака – чылажат спиртан йÿыш…
Садлан чаркам нöлталме деч ончыч шоналтыза. Вет айдемылан уш пуалтын. Уш дене шонен моштыман. Шонен моштышо еҥ шкенжым нигунам аяр дене пытараш ок тÿҥал.
Шоналтыза…
Тений индеш тылзылан статистикым ончалаш гын, республикысе наркодиспансерыште 10,755 еҥ учётышто шога. Тышеч 8366 еҥ арака дене «варнен», 1860 еҥ – наркотик дене. Тыгак кочывÿдым йÿшö да наркотикым приниматлыше ийготыш шудымо-влакат учётышто шогат. Шоналтыза веле: йоча-влак.
Палемдыман, ты цифр чотыш анонимно (лÿмым шылтен) эмлалтше-влакым пуртымо огыл. Тылеч посна мыняр эше еҥ шотлалтде кодыт, вет шукынжо арака да наркотик дене аярген толашат гынат, специалист-шамыч деке полышым йодын огыт тол…
Пайрем деч вара…
Наркодиспансерын пашаеҥже-влаклан У ий каныш жап поснак ойыртемалтше . Кажне ийын ты пайрем годым еҥ-влак «арака толкыныш» пурен каят да тушеч лектын огыт керт. Сандене республикысе наркодиспансер каныш кечылаштат пашам ышта. Тений специалист-влак деке 4, 5, 9 январьыште полышым йодын толаш лиеш.
– У ий каныш кечылам чылан пайдалын эртарен огыт мошто. Икте кидпашам ышташ йöрата, весе ече я коньки дене мунчалта але яндар южышто жапым эртара. А южо эре йÿэш, йÿэш… Вара чарнен ок керт, пашаш лектын ок керт. Тыгай годым еҥ-шамыч мемнан деке толыт але лишыл еҥыштым кондат. Ме полшаш эре ямде улына. Но каласен кодымо шуэш, кызыт ÿдырамаш-влак чот йÿыт. Эсогыл изи икшыван ава-влак «запойыш» каят. Чыла тидым ужын, чон коржта. Йоча-шамыч тыгайым ужын кушкыт гын, ончыкыжо мо лиеш? – чоным почо Нина Аркадьевна.
Мый тыгай омыл
Специалист-влакын шижтарымышт почеш, еҥ-шамыч тÿрлö пайрем годым веле огыл, пандемий да мöҥгыштö шинчыме жапыштат чот йÿаш тÿҥалыныт. Но, чаманаш логалеш, кажныже туткарыш логал кертмыжлан ок ÿшане. «Мый алкоголик омыл», – ойлат нуно. Такшым арака дене варнымыжым айдеме шкеак умыла гын, ушым шындаш да жапыштыже осал деч утлаш неле огыл. Кызыт ты шотышто полышым муаш неле огыл: республикыштына наркодиспансер деч посна полышым пуышо тÿшка (группо)-влак пашам ыштат. Тыгай группылаште йÿаш йöратыше-шамычлан веле огыл, нунын дене пырля илыше-влакланат психологий полышым пуат, полшат.