Кызыт, Марий Эл Республикын 100-шо идалыкшым вашлияш ямдылалтме жапыште, СМИ-влак (печать, радио, телевидений) калыклан шуко тӱрлӧ материалым темлат. Мутат уке, пеш чын ыштат. Тиде теме моткоч кумда. Ойлаш лиеш да кӱлеш посна отрасль, район ден ола-влакын кузе вияҥ толмышт нергенат, кундемнам тӱзатыме пашашке кугу надырым пыштыше еҥ-влак нергенат. Нунын радамыш Шернур марий Александр Степанович Паймаковымат пурташ келшен толеш, шонем. Тудым шарналташ вес амалат уло: шочмыжлан тений 1 октябрьыште ик курым темын.
…1928 ий 1 сентябрь эрдене Онис Сапан ден ватыже индеш ийыш изиш шудымо Саша эргыштым пошкудо Мустай ялысе шымияш школыш, икымше классыш, ужатеныт:
— Урокышто пӧрдын ит шинче, мутым колышт. Ме грамотым пален ышна керт, ала тый, илен-толын, кнагаче лият…
Кресаньык эрге тыршен тунемеш, класс гыч классыш жапыштыже вонча. 1935 ийыште шымше классым пытара да туныктышо-влакын ойышт почеш корныжым Йошкар-Олашке, пединститут пеленысе рабфакыш, виктара. Тушто курс кок талукаш лийын. Туштат Саша Паймаков моло деч почеш кодын огыл, комсомолыш пурен.
Рабфакым пытарымекше, тудым шочмо кундемышкыже — Купсола школыш – колтат. Педагог-комсомолецлан туныкташ гына огыл, мер пашаланат ятыр вийым пуаш пернен. Икманаш, талук жап шижде эртен каен. Но туныктышо Паймаков 1938 ийыште шкежат угыч тунемшыш савырна. Ындыже Марий пединститутын студентше лиеш. Тудо школышто тунеммыж годымак ботаникым, физиологийым, химийым пеш йӧратен, сандене йодмашым естествознаний факультетыш пуэн.
Лекций, семинар, лабораторный паша, пасуш лектын эртарыме практике – тыге ик сессий гыч весе марте. Студент пагыт пешыжак кужу лийын огыл — рабфакым пытарыше-влак тунам институтышто кум ий гына тунемыныт.
— Июньышто дипломым налына, — кумылаҥын шонкален Паймаков. – Изишак каналтена да – школыш, пашашке.
Но 22 июньышто сар тӱҥалын. «Вставай, страна огромная!» — йоҥгалт каен шӱмым кӱрыштшӧ кӱдыратле сем. Йолташыже-влак семынак, Александр Паймаков школ класс олмеш войсковой частьыш логалын. Нуно умыленыт: кызыт мемнан верна – Йошкар Армийыште.
Александрын фронтовой корныжо кужуак лийын огыл, но тудо пеш неле верла гоч эртен. 1941 ий шыжым – Моском аралымаш. Самырык туныктышо тыште шагал огыл йолташыжым, ятыр командирым йомдарен, но шкеже илыше кодын. Фашист-влакым рӱдола воктене кырен шалатымеке, нунын частьыштым кечывалвел кундемыш, Сталинград могырыш колтеныт. Теҥгечысе студент служитлаш пулеметный ротыш логалын, ончыч тыглай пулеметчик лийын, вара расчет командирлан шогалтеныт.
Юл кундемыште кредалме годым старшина Паймаков нелын сусырген. Рашрак каласаш гын, пурла кидше «строй гыч лектын». Пел кидан командир армийлан йӧра мо? Уке, конешне. Военный медкомиссий тудым тыныс пашашке ужаташ пунчалеш. Тыге 1943 ий шошым воин-гвардеец шочмо Шокшем Памаш ялышкыже толын пура.
Ончылно тудым у илыш вучен. Ваче ӱмбалне – 23 ий. Оҥышто 3-шо степенян Слава орден да икмыняр медаль. Ешыште – вате да кок ияш эрге. Кӱсеныште – химик-биологлан тунем лекмым пеҥгыдемдыше диплом. Но тудын пеленак вес, шучко кагаз киен. Тушто сералтын: «Кокымшо группо инвалид». Да кагазым луддеат умылаш лийын: тиде еҥ ешыжлан кугунак полшен ок керт, вет пурла кидше пӱчмӧ шулдырла кечылтын.
Теҥгечысе воинын ушыштыжо ик шонымаш йӱд-кече шолын: «Кузе лияш? Мом ышташ? Векат, мылам чылажымат угыч т¢ҥалаш перна. Мый вет химийым да биологийым туныктышо улам. Но ик – шола – кид дене мом ыштен кертам? Ны химический опытым ончыкташ, ны возаш…»
Тидын годымак чоныштыжо вес еҥ, ончычсо боевой командир, мутым налын да тыгерак ойлен: «Уке, Саша, вуйым сакаш ок йӧрӧ. Пеҥгыде лийман. Шарналте фронтым, тушан кодшо йолташет-влакым. Нунылан куштылго мо?»
Чон кӧргӧ йӱкым колыштын, дипломан педагог А.Паймаков шола кид дене возаш тунемаш тӱҥалын. Пуйто тудым угыч 1-ше классыш шынденыт. Карандаш дене мыняр кагазым локтыл пытарен – ой, ой, ой! Но тунем шуын. Ушым колышташ шола кидшым туныктымыж годым тудо школыш коштмо жапшым ик гана веле огыл шарналтен.
…Тыршымаш арамыш лектын огыл – фронтовик шола кид дене сайынак возаш тунемын. Но школыш корно садак почылтын огыл, тидлан я ик, я вес амал мешаен. Александр Степанович кандаш ий чоло Марий АССР Верховный Совет Президиумын аппаратыштыже кагаз пашам виктараш полшен. Йодмыжым шотыш налын, вара тудым республиканский заочный школын (лийын тунам тыгаят!) директоржылан шогалтат. Икмыняр жап гыч Паймаковым просвещений министерствыш налыт. Тушто ончыч педучилище-влак шотышто инспектор лиеш, вара министр Мария Георгинан алмаштышыжлан пеҥгыдемдат.
Лач тунам ончыкылык доцент, науко кандидат А.Паймаков шке шымлымашыжын тӱҥ темыж дек миен тӱкна. Тудо ужеш: Марий кундемыште совет власть ийлаште калык туныктымо паша ончыко моткоч кугу ошкылым ыштен, а тудын кушкын толмо корныжым тидын марте нигӧат шот дене шымлен огыл.
Александр Степанович кандидатлык диссертацийым возаш шонен пышта да тудын темыжлан сар деч ончыч, 1930-1941 ийлаште, республикыштына туныктымо пашан вияҥ толмо историйым ойырен налеш. Мутат уке, архивлаште шуко жапым эртараш, т¢жемле документым лудаш да тушеч мо к¢лешыжым возен лукташ логалын.
Шке паша саскажым, диссертацийым, 1958 ий январьыште Моско олаште, РСФСР Педагогический науко академийын Педагогике теорий да историй институтыштыжо, арален. Тыге сарын ветеранже педагогике науко кандидат лийын. Икмыняр жап гыч тудым доцентлан сайлат.
Диссертацийым аралыме жаплан Александр Степанович Марий пединститутышто пашам ыштен. Тушко 1955 ий сентябрьыште куснен. Ондакше педагогике ден психологий кафедрыште кугурак преподаватель лийын. 1957 ийыште Йошкар-Оласе педучилище негызеш пединститутышто тӱҥалтыш класслаште туныктышо-влакым ямдылыме факультет почылтеш. Доцент А.Паймаков у факультетын икымше вуйлатышыже (декан) лийын. Вара тудым к¢шкырак кӱзыктеныт — 1958-1964 ийлаште науко да туныктымо паша шотышто проректорлан шоген. 1964 ий декабрьыште Александр Степановичым т¢ҥалтыш класслаште туныктымо педагогике да методике кафедрын вуйлатышыжлан пеҥгыдемдат. Тыште тудо индеш ий, тазалык шот дене пенсийыш лекме марте, пашам ышта.
1970 ийыште Марий АССР шкенжын пел курымаш юбилейжым кумдан палемден. Тунам республикым Октябрьский Революций орден дене наградитлыме. Лач тудо ийын А.Паймаковын «Развитие школы в Марийской АССР (1917-1969)» книгаже лектын. Тидын марте мемнан дене калык туныктымо пашан кузе вораҥ толмыжым тыге кумдан шымлыме лийын огыл. Тидын нерген изданийын ончылмутыштыжо раш каласыме: «Предлагаемая вниманию читателей монография является первой попыткой изложить историю школы со времени Октябрьской революции до 1969 года». Шымлымаш вич ужашан, кажне глава посвещений пашан историйже гыч посна йыжыҥым (1917-1929, 1930-1941, 1941-1945, 1946-1958 да 1959-1969 ийлам) авалта.
Монографийыште шуко цифрым ончыктымо. Мом ыштет – пел курым утла жапыште школ пашаште, самырык тукымым шуарен куштымаште могай вашталтыш ышталтмым цифр деч посна ончыкташ огешат лий. Меат тыште икмыняржым ушештарена. 1922 ийыште Марий автономный областьыште 248 школ пашам ыштен, тушто 17 тӱжем утла ӱдыр ден рвезе тунемыныт. А 25 веран икымше йочасад Чарлаште 1918 ийыште почылтын. 1940 ийыште школ-влакын чотышт 708 марте шуын, тушто 107 тӱжем икшыве шке уш-акылжым пойдарен. 1970 ий 1 сентябрьыште йоча-влаклан 672 школ шке омсажым почын, нунын коклаште — 346 тӱҥалтыш, 206 кандашияш да 120 кыдалаш школ-влак. Тудо шыжым парт коклашке 153 т¢жем наре ӱдыр-рвезе шинчыныт.
А.С.Паймаковын «Развитие школы в Марийской АССР» книгаже тачысе кечыланат шке к¢лешлыкшым нигунарат йомдарен огыл. Марий Элыште калык туныктымо пашан кузе ончык каен шогымыжым палаш шонышо тыглай еҥжат, шымлызе ден краеведшат пел курым ожно лекше монографийым ч¢чкыдын кидыш кучат. Тиде савыктыш Н.Александров ден С.Мочаловын «Развитие здравоохранения в Марийской АССР», М.Сергеевын «Возникновение и развитие печати в Марийской АССР», авторский коллективын «Очерки истории марийской литературы» книгашт да тыгайрак моло шымлымаш дене ик кӱкшытыштӧ шога.
Боевой орденан да икмыняр медалян фронтовик, ученый степенян педагог да вуйлатыше Александр Степанович Паймаков моткоч скромный еҥ лийын, кугешныме, вес еҥ ӱмбак кӱшыч ӱлыкӧ ончымо, моктаныме койышым пален огыл. Сандене тудым студент-влакат, паша верысе йолташыже-влакат пагаленыт.
А.С.Паймаковын ¢мыржӧ 1978 ий 21 декабрьыште Йошкар-Олаште кӱрылтын.
Г.Зайниев.