Икымше йыҥгыр йоҥга, у тунемме ий тӱҥалеш. Тиде тат моткоч вучымо да тургыжландарыше. Ача-ава ден туныктышо-влаклан веле огыл, школ вургемым икымше гана чийыше, кидеш пеледыш аршашым кучен, икымше гана классыш пурен шогалше икшыве-шамычланат. Тышеч йочан школ пагытше, кугу тӱняш ошкылмо изи корныжо тӱҥалеш.
- Ты куан вургыжаш тарата
Психолог-влак шижтарат: школыш тунемаш толмо жап йочалан – стресс. Чылажат у, палыдыме. А тиде икшывым лӱдыктен кертеш. Лӱдмаш эрежак ок шижалт, но ньоган чоныштыжо мо ышталмым умылаш тыршыман. Лишыл кугыеҥ-влак у семын илаш тунеммаште йочалан эҥертыш лийшаш улыт. Тӱҥалтыш жапыште тунемше-влак моткоч ноят, шкеныштым вигак пеҥгыдын кучен огыт керт, чылажым раш огыт умыло. Тиде жапым чытен лекмаште школ веле огыл, ешат тыршышаш.
- Сай тазалык тунемаш полша
Йоча урокышто нерен ынже шинче манын, тудо мален темшаш. Садлан эн ончычак омо режимым шотыш кондыза. Шочшыда суткаште 10 шагат наре малышаш, пайдале кочкышым кочшаш, яндар южышто (кевытыште огыл, а уремыште) коштшаш, тарванылшаш.
- Поро кумыл дене илыман
Шочшыдан кумылжо волгыдо лийже. Эрдене тудо шыргыжмыдам ужын помыжалтше, поро мутдам колжо. Тыматлын, ласкан мутланыза. Школыш ужатыме годым сыреда да шыде лийыда гын, йоча тиде кумылдамак парт коклашкыже «наҥгая». Икшыве вашке монда манын ида шоно. Монда гынат, ӧпкелымаш чонешыжак лакемеш. Кажне гана школыш вурсалтын, волышо кумылан кайыше йочан тунемаш кумылжо лиеш мо, шоналтыза.
«Школышто шкендым шот дене кучо, ит вурседыл, ит кредал, туныктышым колышт» да тулеч моло «ушан» ой-влакым кажне кечын шӱдӧ гана ида тӱй. «Кечет порын эртыже, чыла сай лийже» маныда гын, пайдалырак. Вет мыняр шуко лӱдыктылшӧ мутым ойледа, тунар икшывылан школ «шучко» верла чучаш тӱҥалеш.
Л.Н.Нуреева, психолог:
– Моткоч чÿчкыдын ача-ава-влак йочалан тыге ойлат: «Теве кугу лият, эше пален налат, илыш могай неле, еҥ-влак могай шакше улыт». Але «Кугу лият, пашам ыштен ончет, вара палет…» да тулеч моло лÿдыктылшö ой-влакым муыт. Нöргö айдеме изинек илышын шучко улмыжым шижаш тÿҥалеш гын, тудо могай кумылан кушкеш? Кузе тудо илышлан йывыртен кертеш, кузе пиалан лиеш? Вет илышыжым ме шкеак чоҥена. Могай тÿняна сылне, мыняр тушто оҥайым пален налаш лиеш, мыняр тÿрлö вер, уста еҥ-влак улыт! Мыняр профессийым пален налаш йöн уло! Теве мом йочалан ойлыман. Тыгай годым йоча-влак илышлан куанен кушкыт, тунемаш, ушан-шотан лияш тыршат. Нуно шке вийыштлан ÿшаныше, патыр лийыт.
- Урок-влак пытымеке, мом мутланаш?
Йочам школ деч вара вашлиймеке, тудын дене пырля эртыше тунемме кечылан пырля куаныза, мокталтыза. Икымше классыште тунемше йочалан мокталтыме мут моткоч шерге. Ойлымыж годым мучаш марте колыштман, чонжым почаш йӧным пуыман. «Кö таче тыйым шÿкалын (перен, сырыктен)?» огыл, а «Мо таче весела, оҥай лийын, мом пален налынат, мо тылат шарналт кодын?» манын йодса. Икманаш, сай нерген ойлаш тыршыман. Иктаж-могай нелылык нерген каласа гын, вурсаш вашкыме ок кӱл.
- Икымше нелылык деч нигуш шылаш
Вет йоча эше тунемаш тунемеш веле. Икшыве иктаж-мом йоҥылыш ыштен гын, йоҥылышыж нергенак веле ойлыза, а шкенжым ида мыскыле, лÿмнержым ида волто. Мыскылалтмеке, тудо шкаланже, шке вийжылан ӱшанымым чарнен кертеш. Мутлан, йоча «лавыра чук-чук» огыл, а кызытеш тетрадьыштыже арулык ок сите. Тӱжем ситыдымашым иканаште ойлаш ок кÿл. Прокурор ида лий. Йоҥылышым тӧрлаш кумылжым лукташ кÿлеш. Йочалан чÿчкыдын «Эше тунем шуат, тый мыйын чыла кертат» манын ойлыман.
- Петю кертеш, а тый – уке!
Ала-молан тиде йöным ача-ава-влак поснак чÿчкыдын кучылтыт. Еҥ йочан «чаплырак» улмыж нерген ойлыштмо ок кӱл. Йочам нигунам вес икшыве дене таҥастарыман огыл. Тыгай годым шочшыда вес икшыве-влаклан сыраш да кӧранаш тӱҥалеш. Тылеч посна тудо шкенжым пагалымым чарна.
- Сайым ойлыза
Школ, туныктышо, вес йоча-влак але нунын ача-авашт да моло еҥ нерген осалым ида ойлышт. Шочшыда ончылно поснак туныктышын лӱмнержым волтыман огыл. Туныктышо – школышто икшывыда пелен улшо ик эн лишыл еҥ. Йоча лишыл еҥже нерген уда мутым колеш гын, могай кумыл дене тунемаш кошташ тӱҥалеш? Те туныктышым вурседа але мыскыледа гын, йочада тудым пагалаш тӱҥалеш мо? Вет пагалымаш уке годым икшыве кугыеҥым ок колышт, тудлан ок ӱшане. Тугеже кузе тудо шинчымашым погышаш?
- Шке ышташ тунемже
Йочан мӧҥгысӧ пашам ыштымыж годым пылыш шеҥгелныже «кӱтен» шогаш, кажне букважым тергаш огеш кӱл. Шкеак полышым ок йод гын, полшаш ида тӧчӧ. Тудлан шкаланже ыштен ончаш эрыкым пуыза. Тек шочшыда шке пашажлан шке вуйын шога. Палыже: тунемме паша – тудын кидыштыже, а ача-аван але вес кугыеҥын огыл. Школышто мо ышталме шотыштат шкеак мутым кучаш тунемшаш. Икымше кече гычак олмешыже мӧҥгыштӧ чыла ыштен пуэда да школышто кажне ошкылжым тергеда гын, варажым шке шотым муэш манын ида шоно. Шым-кандаш ияш йоча ответственностьым шижын, мутым кучен моштышаш.
- Пример шке лийман
Илышыште сайым ужын моштыман. Сай нерген ойлаш, куаныше кумыл дене илаш кÿлеш. Ешыште умылымаш, пагалымаш лийыт гын, илыш нерген поро мутым шукырак ойлаш тÿҥалыда гын, йоча илышым йöраташ тÿҥалеш. Тыге тудо уым пален налаш тыршыше, поро кумылан кушкеш.
Материалым Калыклан психолого-педагогический полышым пуышо «Доверие» республикысе рÿдерын психологшо Лилия Нурисламовна Нурееван полшымыж дене ямдылыме.