26 май – 1 июнь – Тамак деч эрныме арня
(Тамак деч посна эртарыме тӱнямбал кече вашеш)
Кызытсе саманыште ятыр еҥын илыш-йӱлаштыже тамакым шупшмо кугу верым налеш. Тыгодым ты уда койыш эмлаш лийдыме ятыр черлан вияҥаш амалым ышта, айдеме тидлан кӧра шоҥгем шуде кола.
Тамакын эҥгекше дене Марий Элысе Тазалык аралтыш министерствын тӱҥ внештатный пульмонологшо Екатерина Соболева, тыгак «Профилактика зависимостей» федеральный программын да «Дыши свободно» регионысо программын координаторышт, волонтёр-медик Александра Хмелёва палдарат.
Палат гынат, шупшыт
Пытартыш жапыште тамакым шупшшо-шамыч эшеат шукемыныт. Вет тыглай сигарет, сигар ден трубка-влак деч посна ынде тамакым шупшмо у формо-влак лектыныт. Йӧнжӧ тӱрлӧ улыт гынат, садак тазалыклан эҥгекым ыштат.
Тидын нерген чылан палат гынат, миллион дене еҥ, тӱрлӧ чер дене черланаш лӱдыкшым шкалан ыштен, садак тамакым шупшеш. Организмым кислород дене пойдарыше да углекислый газ деч утлаш полшышо шӱлымӧ системе тамак шикшлан кӧра поснак чот орлана.
Могай чер вияҥеш?
Тамакым шупшмо эн ончыч шодылан эҥгекым конда, а ты органыште газообменын тӱҥ ужашыже ышталтеш. Тамакысе шикшыште шым тӱжем наре химический вещества уло, нунын кокла гыч ятырже аяран да канцерогенныйлан (лӱдыкшӧ пуалмашлан вияҥаш амалым ыштыше) шотлалтеш. Тамак шикш деч шӱлымӧ системысе орган-влак пуалыт, тыге хронический бронхит, хронический обструктивный шодо чер ылыжыт. Тыгай годым айдеме кукшо кокыртыш дене орлана але руным кокыра, варажым чер витарыме дене шӱлаш йӧсӧ лиеш, юж ок сите гай чучеш.
Тамакым шупшмо шодо рак вияҥме лӱдыкшым шочыкта. Статистикылан ӱшанаш гын, 85 процент случай годым ты чер тамакым шупшмылан кӧра ылыжеш. А шодо рак моло рак дене таҥастарымаште ик эн вашке шарлышылан шотлалтеш.
Тамакым шупшшо айдемын иммунитетше начарештеш, тыге организмым тӱрлӧ инфекций вашке авалтен кертеш. Вет тамак шикш шӱлымӧ корно дене организмыш эре логалше тӱрлӧ микроорганизм ваштареш кучедалше клетке-влакым лунчырта. Тыге лушкыдо иммунитетан айдеме чӱчкыдын черланаш тӱҥалеш, чер неле формо дене эрта, шукыж годым пневмоний лиеш.
Тамакым шупшшо еҥын веле огыл шӱлымӧ системыжлан эҥгекым конда – тыгай еҥ воктене улшо-шамычынат тазалыкышт лунчырга. Воктене улшо еҥын тӱргымӧ шикшыжым шӱлымӧ годым черланаш, тазалыклан эҥгек ышталтеш.
Кузе утлаш?
Тамакым шупшмым чарнаш манын, тӱрлӧ йӧнлан эҥертыман. Эн ончыч тамакым шупшшо еҥ шкаланже ойлышаш: мый тиде уда койыш деч зависитлем. Да никотин дене пайдаланаш тӱҥалмын психологий могырым амалжым кычалман, вара тудын деч утлыман. Тамакым икымше гана кидыш налме кечым шарналтыза. Тидым ышташ мо таратен? А кызыт молан да кунам тамакым шупшыда? Умылыза: тамакым шупшмаш проблеме деч утлаш ок полшо, у нелылыкым гына ешара. Тамакым шупшмым кудалтыза, тыге тазарак лийыда да илышдам пиаланракым ыштеда!
Тазалык шергырак
Андрей Иванов, Норильск:
– Медпашаеҥ семын тамак шикшын эҥгекше нерген моткоч сайын палем. Садлан ны ончычат тӱрген омыл, ны кызытат тамакым ом шупш.
Школышто тунеммем годым шке таҥаш рвезе-влакым ончен, шкежат тамакым кидыш налаш икмыняр гана шонымаш лийын. Но ты кумылым сеҥен кертынам, вет паленам: ача-авам пален налыт гын, мӧҥгыштӧ «шокшым пуат». Кызыт гын тидым ышташ шонымаш йӧршеш йомын. Воктенем иктаж-кӧ тамакым пижыкта гын, шылтален налам але кораҥ каем.
Сергей Абросимов, Озаҥ ола:
– Тамакым ончыч шупшынам. Тидым ышташ ондакак тӱҥалынам – йолташем-влакым ончен, мыйынат нунын гай «крутой» лиймем шуын. Ты оккӱл койыш дене кандаш ий таҥлалт иленам да шым ий ончыч кудалтен кертынам. Но иканаште огыл. Тӱҥалтыште пеш неле ыле. Кум-ныл гана уэшат шупшаш тӱҥалынам. Йӧра, пашам полшен. Тушто тамакым шупшаш ойырымо вер марте каяш торарак, а каналташ жап пеш шагал пуалтеш ыле. Тыге шкем шке сеҥенам, манаш лиеш.
Ийгот погынымо семын тазалыкым аклаш, перегаш эшеат тӱҥалат. Пытартыш жапыште мыят шке тазалыкемлан утларак жапым ойырем. Эрдене кынелын куржталам, зарядкым ыштем, утларак йолын кошташ тыршем.
Иван Егоров, Морко район:
– Тамакым шупшаш эше школыш коштмем годым тӱҥалынам. Йоча лийынам, садлан тунам эҥгек шотышто шонкалыме огыл – йолташ-влак тамакым шупшыт да мыят почеш кодын омыл. Конешне, мӧҥгыштӧ тидын нерген пален огытыл. 45 ияшем марте тидым ыштенам.
Ынде коло ий кидышкем сигаретым кучен омыл. Молан чарненамже? Ик кечын шкаланем шке мутым пуэнам: тетла тамакым ом шупш. Шарнем, тылеч вара «Кеч ик гана тамакым шупшыл ончаш ыле» шонымаш иктаж кум ий вуйыштем «илен». Воктене иктаж-кӧ тамакым пижыкта гын – поснак. Тыгай годым кораҥ каем да умшашкем кампеткым пыштем але кечшудым кочкам ыле. А кызыт ты уда койыш деч утлымемлан куанен гына илем.