Ой, мо коеш, мо коеш?
Вуд ӱмбалне пуш коеш.
Вӱдат огыл, пушат огыл –
Ямле Башкирна коеш.
Реве, Ӱжара, Кужнур да молат
Йошкар-Ола гыч Пошкырт кундемыш Татарстан гоч кудалме годым Озаҥ ден Набережный Челна ола-влакым, Мензелинск да Актаныш район-влакым эртымеке, Пошкырт кундемыш миен пурет. «Республика Башкортостан» манын возымо кугу вышке воктеч ик шагат наре кудалат да М7 трассе Дӧртыльӧ олашке миен перна. Тыште корно кок могырыш шелалтеш. Шолашкыла кайыше кугорно Нефтекамск олашке да Краснокам ден Калтаса районлашке наҥгая (тышеч Мишкан районышкат лекташ лиеш). А Уфа могырыш савырныше корно дене изиш кудалын, заправке тураште шолашкыла савырнет гын, Бирск (Пӱрӧ) районыш нангайыше корныш лектат. Тыге Бирск районлан шотлалтше Курыш, Айгелде, Памаш, Ӱкыдӧмучаш, Ӱкыдӧ марий ялла воктеч кудалат. Тораштырак Реве, Ӱжара марий ялла кодыт. Тыгак тысе Пеньково, Кандаковка, Чехловка, Базан да Новодесяткино яллаште шочмо калыкем шукын улыт. Нуным Виче вес могырысо марий-влак маныт. Ош Виче эҥер гоч понтонный манме кӱвар дене вончен, Бирск ола дене ушнышо Пономаревка ялым эртен, 20 меҥге наре кудалат да марий-влак илыме Йолланде Кужнур ден Новопетрово яллашке миен лектат. А Бирск ола гыч лектын, Янаул могырыш шуйнышо трассын шола могырыштыжо Кужнур ден Курмызак кугу марий яллашке корно пурен кая. Собой Соказа марий ял чылашт деч ӧрдыжтыла шинча.
Чылт марий школ-влак Памашыште, Ревыште, Кужнурышто, Йолланде Кужнурышто улыт. Моло вере чылаштыжат марий-йылмым шочмо йылме семын туныктат, эсогыл – Пӱро оласе школлаштат.
Бирскийышке мийышыч мо?
Бирск (Пӱрӧ) ола пытартыш ийлаште моткоч чот кушкын. Тудын кок могырыштыжат у микрорайон-влак шочыныт. Теве Уфа-Янаул трассе мучко шарлен вочшо «Солнечный» микрорайонжо ола рӱдо деч мӱндырнат-мӱндырнӧ верланен (посна ял гай койын шинча) да тушто корныжат уда, транспортшат пеш уке гынат, пӧрт-влак поҥго гай шочыт. Тыгаяк сӱрет Уфа могырыштыла шочшо «Телецентр» микрорайоныштат. Олаште паша укелыкат тышке илаш куснышо-влакым огеш ӧрыктаре. Марий-влакат тыште моткоч шукын илат. Кажныже тачысе жаплан келшен толшо мотор, кугу пӧртым чоҥаш тырша.
Марий-влакым Бирскыште чыла вере ужаш лиеш: автобусыштат, пазарыштат, уремыштат. Чылт марий олаш логалме гай веле чучеш. А мыйын изирак улмем годым, 1980 ийла мучаште, шарнем, олашке шоҥгырак ковай-влак эше марий тувыр дене коштыт ыле. Кызыт тыгайжым шагалрак ужат гынат, Бирск олаште марий тӱс йомын огыл.
Марий хирург Ибашев
Бирскыште Д.И.Ибашев фамилиян врачым шукын палат. «Шкенан марий докторна», – ойлат ты еҥ нерген шукын. Тудо ынде ятыр ий оласе эмлымверыште хирургий пӧлкам вуйлата.
Врач дене вашлияш эмлымверыш эрденак мийышна. «Вараш кодат гын, я палате еда осмотрыш, я черетан операцийыш каен колта», – каласышт палымем-влак. Мийымына годым тудо лач пятиминутко манме погынымашым эртара ыле. Теве ме тудын кабинетыштыже шинчена. «Мый Мишкан район Тӧргымдӱр ял гыч улам. Ачай фельдшер ыле, авам – туныктышо. Ачайым онченак ала-мо чылан ешыштына врач улына», – шыргыжале пагалыме врач. Чынжымак тыге улмаш. Тудын кугурак Саша изаже Нижнекамскыште акушер-гинекологлан пашам ышта. Эн изи шольыжо, Юрий, Салават олаште ила да стоматологлан тырша. Когыньыштынат пелашышт тожо врач улыт.
«Мый Пошкырт кугыжаныш мединститутым тунем лектынам. Дипломым кидыш налмеке, 1983 ийыште вигак шкенан век тольым. Бирск эмлымверыште пашам ышташ тӱҥальым да тачат тыштак улам. Пӱрӧ олажат мылам келша, калыкшат тыште поро кумылан. Район гыч шукын коштыт. Марий-влак дене марла ойласена», – палемдыш поро кумылан врач. Кутырымыж годым тудо эре шыргыжеш, шинчаж гыч порылык тул лектеш, шыман мутланен колта. Арам огыл ойлат вет: врач эм дене гына огыл, мут денат эмлен моштышаш. Тиде шомак марий врач Ибашевлан лач келшен толеш. 2004 ийыште тудлан тысе хирургий пӧлкам вуйлаташ ӱшаненыт.
Д. Ибашевын пелашыже – Лидия Александровна – йоча невролог. Кугу эргышт, Ян, нефтяной институтым тунем лектын. Шке специальностьшо дене Уфаште пашам ышта. Георгий эргышт ачажын тунем лекме институтыштак пытартыш курсышто тунемеш, ачаж гаяк хирург лийнеже.
«Молан те хирург специальностьым ойырен налында? Куштылго огыл вет?» – йодым марий врач деч.
«Ом пале, молан? – шыргыжале Дмитрий Ишмаевич. – Медик-влак коклаште тыгай анекдот уло. Терапевт чыла пала, но нимом шот дене ыштен ок мошто, паталогоанатом чыла пала, но тудлан нимом ышташ огеш кӱл. А хирург нимом ок пале гынат, чыла ыштен мошта. Тиде паша чонемлан келша, садлан, очыни».
Д.Ибашевын ойлымыж почеш, тудын пашаш толмыж годым Бирск эмлымверыште ик марий-врач веле пашам ыштен, кызыт ынде латнылытын улыт. Вашла икте-весыштлан полшат, ой-каҥашым йодыт.
Д.Ибашев спорт дене пеҥгыде кылым куча. Изинекак ече дене заниматлен. Студент улмыж годым вузын чапшым арален, эстафетыште тудын командыже призовой верлам наледен. Тылеч посна тудо мер пашаштат палыме еҥ. Бирск муниципальный районын депутатше, Мер Каҥашын еҥже, Пӱро районысо «Виче марий» национально-культурный автономийын вуйлатышыже.
«Виче марий» уша
Бирск кундемыште марий-влакым кызыт «Виче марий№ национально-культурный автономий уша. Тудым тӱҥалтыш гычак марий врач Д.И.Ибашев вуйлата. 2015 ий 15 майыште Д.И.Ибашев, Т.А.Бакиева да Л.А.Амиев гыч шогышо инициативный группо учредительный погынымашым эртарен. Тушко районын тӱрлӧ лукшо гыч 52 делегат толын улмаш. Тыге марий-влакым ушышо организацийым ышташ кутырен келшеныт да тиде ийынак декабрьыште тудым Минюстышто регистрироватленыт.
Кызыт ты ушем тӱрлӧ направлений дене пашам ышта. Башкир кугыжаныш университетын Бирск филиалыштыже марий пӧлка уло годым тыште студент-шамыч дене шуко мероприятий эртаралтын. «Жал, тиде пӧлкам арален коден ышна керт. Ме шкеже республикыштына чыла вере куржтална. А Марий Эл гыч мыланна марий пӧлкам арален кодаш иктат ыш полшо», – ойла автономийын ик чолга еҥже да марий пӧлкан ончычсо преподавательже А.А. Илиева.
Чынжымак, марий пӧлка лийме годым олаште марий шӱлыш чортыак озаланыме гай чучын. Марий студент-влак тунам шукын лийыныт, чыла мероприятийыш кумылын ушненыт, кажне ийын ты филиалыште марий йылме ден литературым туныктышо-влаклан семинар ден квалификацийым нӧлтымӧ курс-влак эртеныт. Мутат уке, марий пӧлкам петырымым чот кугу минуслан шотлаш лиеш. Вет тудым почаш манын, жапше годым еҥ-влаклан шуко кошташ логалын.
Автономийын еҥже-влак спорт аланымат ӧрдыжеш огыт кодо. Бирскыште паралимпийский модмаште ече дене куржталмаште да биатлонышто вич гана чемпион Кирилл Михайлов лӱмеш ече дене куржталмаш кажне ийын шошым эрта. Тушко марий-шамыч тӱрлӧ кундем гыч погынат. Эсогыл пошкудо регион-влак гычат ушнаш тӱҥалыныт. Тыгак Бирск кундемысе Совет Ушем герой А.П Старцевым шарныме лӱмеш тӱрлӧ яллаште куржмаш дене таҥасымаш-влак лийыт. Тений «Лесная сказка» йоча лагерьыште икымше гана полумарафоным куржын таҥасымаш эртаралтын.
Тӱвыра аланыштат илыш шолеш. «Бирскыште илыше марий-влак шке йылмыштым, культурыштым, фольклорыштым мондышаш огытыл», –палемдат ты организацийын чолга еҥже-влак. Кажне ийын оласе библиотекыште Марий поэзий ден Марий тӱвыра кече-влак эртаралтыт. Автономийын полшымыж денак икмыняр ий ончыч марий сӱретче-влак С. Шамаеван, Г. Калитовын, В. Валилуллинын сӱрет выставкышт лийын, кажне ийын Талешке кече эртаралтеш, тушто лӱмлӧ эрвел марий еҥ-влакым (В.А. Абукаев-Эмгак, Ю. Байгуза, Ю.А. Калиев да т.м.) шарналтат.
Кажне ийын У ий вашеш Бирскысе ик кафешке У ий марий ёлкыш погынат. Марла чиен, мурен-кушталтат, вашла ужын кутырат. Тыгодым Марий кундем гыч тӱрлӧ палыме мурызо-влакым ӱжыт. Кодшо ийлаште Татьяна Денисова, Станислав Шакиров да молат лийыныт, теният Марий Эл гыч иктаж мурызым ӱжаш шонат. Марий автономийын чолга еҥже-влак – мурызо-шамыч Сергей Байназов ден Валерий Садретдинов – марий-влаклан чӱчкыдын кугу концертым эртарат. Тений 8 Мартлан марий тувыр конкурс лийын.
Автономий тыгак полыш кидымат шуялта. Теве ӱмаште Кужнур ялысе тоштерлан пластик окнам шындаш, чиям налаш полшеныт.
«Виче марий» автономий Бирск район администраций да Пошкырт гугыжаныш университетын Бирск филиалжын директоржо С.М. Усманов дене пеҥгыде кылым кучен шога. Нунын полшымо денак марий калыкын лаиткымше съездышкыже делегат семын мияш шонат.
Икманаш, Бирск кундемыште илыше марий-влак вуйым огыт саке. Ваш келшен, полшен илат. Унала миет гын, лишыл родо-шочшо гай ончен колтат.
Ирина Степанова.
Пӱро ола 1663 ийыште пошкырт восстаний годым йӱлалтыме Архангельский села олмышто чоҥалтын. 1930 ийыште Бирск район ышталтын. Тудын кумдыкшо — 1717 км².
2010 ийысе перепись почеш районышто руш-влак 50,7 процент, марий-влак 20,5 процент, татар-влак 15,1 процент, пошкырт-влак 11,9 процент улыт.