Кужэҥер район Кугу Лаждӱр кундемыште шуко уста, талантан, палыме еҥ шочын-кушкын. Лач ты вершӧрыштӧ «Лӱҥгалтыш» вокально-инструментальный ансамбль чумыралтын да чапланен. Тудын «Тек йӱр йӱреш…», «Ялысе ӱдыр», «Лӱҥгалтыш» да моло мурыжым кӧ огеш шарне? Тачат ты ансамбльын мурыжо-влакым куанен колыштына да ончычсо пагытышке пуйто уэш пӧртылына.
А кызыт ты кундемыште «Лӱҥгалтыш» эстраде студий пашам ышта. Кодшо кечылаште Кугу Лаждӱр ялысе тӱвыра пӧртым вуйлатыше Анатолий Захарович Градов дене мутланышым.
Колхоз пытен, паша уке
Лаждӱр кундемыш Кугу Лаждӱр, Изи Лаждӱр, Кӱшыл Нольдур, Олма почиҥга, Кожласола, Осыпъял, Руш Олма ял-влак пурат. Кугу Лаждӱр, Изи Лаждӱр ялла иктеш ушналтыныт, манаш лиеш. Ты вершӧрын сӧраллыкшым «Лӱҥгалтыш» ансамбльят ик мурыштыжо моктен мура
Тысе школышто кызыт 1-ше гыч 4-ше классла марте гына тунемыт, а ончыч кандашияш школ лийын. Варажым йоча-влак Йӱледӱр школышко каят. Тыште йочасад, ФАП, кок кевыт, тӱвыра пӧрт улыт. Лаждӱр кундемыште ялысе илышым ончыч колхоз тӱзаташ полшен, калыклан паша верым ситарен. Озанлык шаланыме дене еҥ-влак тӱрлӧ вере пашам ыштен коштыт. Пӧръеҥ-влак тора кундемыш лектын каят, ӱдырамаш-влак Кужэҥер посёлкысо чыве фабрикышке кудалыштыт.
«Лӱҥгалтыш» ансамбль
«Лӱҥалтыш» ансамбль 1979 ийыште чумырымо. Тудым Марий кугыжаныш университетым тунем пытарыше, Параньга район Яндемыр почиҥга ялын эргыже Константин Владимирович Захаров ден ты кундемыште клубышто пашам ыштыше Анатолий Иванович Михеев погаш темленыт. Шке йырышт музыкым йӧратыше, шоктен моштышо мастар рвезе-влакым чумыреныт.
Ансамбльын составышкыже шым музыкант пурен: Анатолий Михеев (клавишный инструмент), Константин Захаров (гитар), Владислав Соколов (гитар), Павел Соколов (гитар), Вячеслав Глушков (бас-гитар), Альберт Богданов (ударный инструмент), Владимир Зыков (ударный инструмент). Константин Захаров Марий кугыжаныш университетыште тунемыж годымак самырык поэт-композитор Тимофей Петухов-Локама дене палыме лийын, варажым пеҥгыде кылым кучен. Тимофей Петухов ансамбльын репертуаржым пойдарымаште чот тыршен, шке возымо почеламутшылан семым келыштарен. «Лӱҥгалтыш» муро негызеш ансамбльлан тыгаяк лӱмым пуымо.
Жап эртыме семын состав эре вашталтын. 1990 ийлаште коллективышке Юрий Волков ден Эрик Волков ушненыт. Тӱҥ солист Юрий Волков тачысе кече марте тыште мура. Варажым ансамбльын муро поянлыкшым самодеятельный композитор, возкалыше Николай Изергин пойдараш полшен.
Шочмо кундемыш пӧртылын
Анатолий Градов ты кундемыштак шочын-кушкын. Йошкар-Оласе Музыкальный училищыште ныл ий тунеммеке, Кугу Лаждӱр тӱвыра пӧртыштӧ пашам ышташ тӱҥалын. Баян дене шоктен моштышо специалистым тысе калык пагален вашлийын. Тыге тудо эн ончыч аккомпаниаторлан ыштен, варажым ансамбльын вуйлатышыже лиеш.
«Ансамбльым 1988 ийыште вуйлаташ тӱҥалынам. Коллективыште ончыч мый, Анатолий Михеев, Вячеслав Глушков, Юрий Волков, Эрик Волков, лийынна. Кызыт улыжат кумытын гына кодынна: мый, Анатолий Михеев да Юрий Волков. Анатолий Михеев тыгак шкенан «Марий сем» фольклор ансамбльыште аккомпаниаторлан ышта.
Ме 1990-2000-ше ийлаште калыклан поснак палыме лийынна. Гастроль дене Марий кундемнан тӱрлӧ районышкыжо лектын коштынна, Татарстан, Пошкырт велыш миен шуынна. 1996 ийыште ансамбльлан калык лӱмым пуышт. Кызыт ончычсо гае огына кошт гынат, пошкудо районлашке концерт дене лектына. «Лӱҥгалтыш» ансамбльым калык у муро дене огыл, а тошто мурыжо-влак дене пала. Но ме у мурымат возаш тыршена», – ойла Анатолий Захарович.
Ялысе ВИА-н солистше-влакын усталыкыштым, мастарлыкыштым палыме марий композитор-влакат жапыштыже акленыт. Мурышт-влак куштылго йылме дене возалтше, чоныш логалше улыт. Очыни, тидлан кӧра шукын нунын мурыштым сайын палат да йӧратат.
Йоча-влакым мураш туныктат
2016 ийыште «Лӱҥгалтыш» ансамбльым калык эстраде студийышке савырыме. Таче Кугу Лаждӱр тӱвыра пӧртыштӧ ты студий да «Марий сем» фольклор ансамбль улыт. Чылаже ныл пашаеҥ тырша. Студийыш утларакшым йоча-влак коштыт. ыштат. Анатолий Захарович школышто тунемше талантан икшыве-влакым мураш туныкта. Тыгак кугу ийготан-влакат тыште мастарлыкыштым нӧлтат.
«Йоча-влак дене марла, рушла мурена. Нунылан тӱрлӧ мурым кычалам, южылан шке фонограмым ыштем. Кызыт марий самодеятельный композитор Вячеслав Осипов дене пеҥгыде кылым кучем. Тудо мылам шагал огыл йоча мурым колтен. Икте кумылым волта: икшыве шагал. Кугу Лаждӱр школышто чылаже 13 икшыве гына тунемеш. Тушеч кӧм ойырен налаш, кӧ дене пашам ышташ – от пале. Пытартыш жапыште студийышке улыжат 4 икшыве гына толын», – ойла А.Градов.
А «Марий сем» фольклор коллективым тысе клуб пашаеҥ Роза Аркадьевна Градова ден Зоя Максимовна Соколова вуйлатат. Тошто марий мурым муралтат, тӱрлӧ куштымашым шындат.
«Марий сем» ансамбльышке мураш-кушташ йӧратыше-влакым погаш йӧсӧ. Самырык-влак шукын Кужэҥер посёлкысо чыве фабрикышке пашам ышташ коштыт. Нунын репетицийыш толаш жапышт уке. Сандене тышке утларакшым пенсийыш лекше, илалше еҥ-влак погынат», – ойла тудо.
Ачалат, клубыш вучат
Кугу Лаждӱр тӱвыра пӧртын оралтыже тошто. Тудым 1973 ийыште чоҥымо. Сандене тыште ачалыме пашам чӱчкыдын ыштат. 2006 ийыште клубышто тул ылыжын, зал йӱлен. Ты азаплан кӧра шуко мом йомдарыме, туге гынат тысе пашаеҥ, калык мо кӱлешым тӧрленыт.
Тений тӱвыра пӧртым ачаленыт, чылажымат шотыш конденыт: чиялтеныт, тошто кӱварым алмаштеныт. Анатолий Захаровичын мутшо почеш, 1 октябрь гыч веле тӱвыра пӧрт шке пашажым пӱтынек тӱҥалеш.
«Тӧрлена, но садак ыштышаш паша кодеш. Окна-влак тошто улыт, нуным алмаштыман, леведышымат вашталташ кӱлеш. Леведыш гоч вӱд чыпчен пура, тидыже туврашым локтылеш. Кодшо ийын у аппаратур дене пойдаралтынна. Тыге пашам ыштена. 2020 ийыште нацпроект почеш, тӱвыра пӧртлан 770 тӱжемлан у аппаратурым налын пуэныт. Тидыже моткоч сай полыш лие. Ончыкылыклан шонымаш шуко, тудым илышыш гына пурташ кодеш», – ойла А.Градов.
Тыгерак Кугу Лаждӱр ялысе тӱвыра пӧртысӧ пашаеҥ-влак тыршен пашам ыштат. Мо улшым арален кодаш манын, шагал огыл вийым пыштат. Мураш кумылан икшыве-влак шукем толыт гын, паша утыр вораҥеш ыле. Усталык шӱлышан йоча-влак ончыкылыклан кугу ӱшаным пуат.