Российысе шокшо кундемлаште веле огыл, мемнан денат виноградым кушташ лиеш. Тидым Волжский район гыч Сергей Иванов пеҥгыдемден. Тудо ты сомылым 20 ий вораҥда.
Кузе моштен, туге ончен
Сергей Чодыраялыште (Помар ял шотан илемыш пура) шочын-кушкын, туштак икымше гана виноградым шынден ончен.
– Латвич ияшем годым пазарыш паша дене миенам да виноград вондым ужалыше кочам ужынам. Туддеч вигак «Изабелла» (саскаже шемалге-канде) да «Маленгыр» (ужарге) сорт-влакым налынам. Тыгак коча кузе ончаш, шындаш да пӱчкедаш – каласкален, тетрадьышкат сӱретлен ончыктен. Но ойлаш – тиде икте, а шке ышташ моткоч неле улмаш. Сандене кузе моштенам, туге шынденам, онченам. Кум ий гыч «Изабелла» икымше лектыш дене куандарен, а «Маленгыр» – вич ий гыч, – ойла самырык еҥ.
Палемдыман, 20 ий наре ондак шындыме «Изабелла» виноград кызытат лектышыж дене куандара.
Тусо жапыште кӱлешан уверым муаш моткоч неле ыле, вет ты темылан келшыше книга, интернет лийын огытыл, лач икмыняр газетыште кӱчык статья-влак савыкталтыныт.
– Леонтий Иванович Кирягинын серыме статьяже-шамыч мыланем виноградым куштымаште «шинчам почыныт», тудо пайдале ой-каҥашым серен, шке адресшымат палемден. Тудо Татарийыште ила, сандене унала миен толаш, у шинчымашым налаш сай йӧн лийын. Леонтий Иванович дене сай йолташыш савырненна. Туныктышем «Казанская лоза» виноградарь-влакын клубыштым чумырен да ты клуб пелен виноградым куштышо-влаклан школым ыштен. Мыят тушко ушненам.
Кажне ийын Татарстан Республикыште виноградым перерабатыватлыме шотышто ончерым чумыреныт. Кызыт тӱнямбал ончерыш савырнен. Тыгак Леонтий Иванович дене пырля тӱрлӧ оласе ончерлаш ушненна. Тушто шке продукций дене моло-влакым палымым ыштенна, у еҥ-влак дене палыме лийынна, опытым погенна, – палдара С.Иванов.
Пӱчкедыман, ӱяҥдыман
Виноградым кушташ шонышо-влаклан С.Иванов теве мом шотыш налаш темла:
– Ондак кушкылын ик вургыжым пӱчкам, вожаҥдем, ямдылыме верыш шындем. Икымше ийын виноградын пеҥгыдемше укшыштыжо ик одарым да 3-5 лышташнерым гына кодем, шукырак лиеш гын, кушкыл удан кушкеш. Кокымшо ийлан пеҥгыдемше ужаш карандаш кӱжгытан лийшаш, а кужытшо 2-2,5 метр марте шуйнышаш. Ӧрдыж одарым, воштырыш ынже савырне манын, кораҥдаш кӱлеш. Тидым сезон мучко ыштыман, тыге тӱҥ виноград сайын кушкеш да пеҥгыдемеш. Игече йӱкшемдымеке, тиде ужаш ынже кылме манын, май-июньышто вожыш терысым оптыман. Кӱлеш кужытан лиймеке, июль кыдалне «Монокалийфосфат» ӱяҥдышым пуыман. Тудым посна лышташыш арнялан ик гана шыжыктыман але вожышко кок арнялан ик гана оптыман.
Туддене пырля комплексный витаминым ешарен пуаш тыршем. Мутлан, шошым сайын ужаргыже манын, азотан витаминым шавем, вегетаций годым – органо-минеральный ӱяҥдышым; пеледме деч ончыч, шыркаҥмаш сай лийже манын – боран витаминым; пелед пытымеке, кунам емыж тыгыде пурса гай – азотым, калийым, фосфорым (20-20-20 кугыт дене). Шукыж годым витаминым вигак лышташыш шаваш тыршем. Тыге тудо вашкерак да сайынрак кушкылыш шыҥдаралтеш..
С.Ивановын мутшо почеш, профессиональный ӱяҥдыш шергырак гынат, тудо пайдалырак. А шуйнышо укшым 1,5 метр марте гына кодыман, кодшыжым пӱчман, 10-12 лышташнер деч шуко лийшаш огыл.
– Кумшо ийын виноград изирак лектыш дене куандара. Но тунамат чот эскерыман: кушкыл эркын кушкеш гын, виноград орлаҥгым кораҥдаш тыршем, молан манаш гын вожын ӱнарже огеш сите, сандене кушкыл удан вияҥеш. А нылымше ийлан лектыш шукырак лиеш, кушкылат сайын кушшаш, – рашемдыш суртоза.
Чер деч аралыман
Виноградын ик эн шарлыше черже-влак – тиде милдью (шоя мучнистый лупс) ден оидиум (чын мучнистый лупс). Милдью годым лышташын тӱжвал могыржо – ӱй тамган, а кӧргӧ могырыштыжо – ош мамык (поҥгын споржо). Оидиум годым лышташыш пуйто ломыжым шавыме, тыгак тудо уда пушым луктеш. Но ты ойыртем-влак черын пытартыш стадийже да лектыш уда лийме нерген ойлат. Тыгай чер ваштареш Сергей профилактикым эртараш темла:
– Кушкылын кушкаш тӱҥалмекыже, контактный але системный препарат-влакым кучылтман. Контактный препарат кушкылым кӱчык жап (икымше йӱр марте) да тӱжвач веле арала, кӧргыш ок шыҥе, а системный препарат кушкыл кӧргыш шыҥа, садлан тӱжвач веле огыл, кӧргӧ гычат арала. Сандене кушкыл черланен гын, контактный препарат огеш полшо, системныйым гына кучылтман. Но мый баковый вартышым кучылтам, чер да вредитель деч препарат-влакым иктеш варем. Тиде йӧн пайдалырак – чер дечат, уда копшаҥге дечат кушкылым арала.
Шукын химий уда маныт гынат, тудым от кучылт гын, тӱрлӧ чер кушкылым пытара.
Йӱштӧ ынже нал
Виноградын пеҥгыдемше укшыжо изи температурым чыта гын, ужар укш ден одарже (побег) вигак кылмат. Сандене ноябрь кыдалне Сергей кушкылым агроматериал дене петыра. Тудо тоннель гай коеш.
– Тоннельым 50 сантиметр кужытаным гына ышташ тыршем, тӱҥжӧ: тушто мардеж коштшаш. Уке гын кушкыл теле гоч пунышкен кертеш. Тыгак одарым пӱтырен пышташ огеш йӧрӧ, тудым мланде ӱмбак шарыме оҥаш але иман пушеҥге укшыш тӧр пыштыман. Тыге шошым тушеч у ужар укш кушкаш тӱҥалеш, – рашемдыш самырык суртоза.
Сергей 70 утла виноград сортым ончен кушта, эще 100 наре — тергымаште. У сортым налын шында, икмыняр ий эскера, вара сайжым шукемдаш тӱҥалеш, ударакшым пытара але коллекций семын аралаш кода.
Сергей Иванов Волжск олаште ешыж дене ила, пелашыж дене кум икшывым ончен куштат. Кызыт МарГУ-што «Агрономий» направлений дене кокымшо курсышто заочно тунемеш. Виноградым кушташ Сергейлан ешыже полша. Нунын тӱҥ шонымашышт: Марий Элыште виноградым шукемдаш.