Шукерте огыл мыланем студент пагытым угыч шижаш йӧн лие. Тыге, 10 ий эртымеке, йӧратыме туныктышемын лекцийышкыже логальым. Яндар да чатка марий йылмым колыштын, шочмо йылмем верч кугешнен шинчышым. Лексикологий – йылмын ик эн оҥай, сылне ужашыже. Марий кугыжаныш университетыште ты дисциплиным Марий Эл республикысе образованийын сулло пашаеҥже, филологий шанче кандидат, доцент Барцева Людмила Ивановна туныкта.
Людмила Ивановна 1955 ий 17 майыште Морко кундем Пектывайсола ялыште шочын. Туныктымо пашаште тудо ынде 40 ий наре тырша. Л.И Барцеван 100 утла савыкталтше шымлымаш пашаже уло. 1985 ий гыч тӱҥалын, 10 томан марий мутерым ядылымашке шке надыржым пыштен. Паша корныжо кузе тӱҥалме нерген туныктышо тыгерак каласкалыш:
– Надежда Константиновна Крупская лӱмеш пединститутым тунем пытарымекем, икмыняр тылзе Йошкар-Оласе 13-шо №-ан школышто продленный группышто воспитательлан ыштенам. Такшым мый Морко район Кожлаер школыш туныкташ кайышаш улам ыле. Марлан кайымемлан кӧра рӱдолаштак кодым. Вара икшывем шочо. Икмыняр жап гыч 1-ше №-ан президент школ-интернатыште воспитатель лийынам да марий йылмым туныктенам. Тунам йоча-влак деке моткоч шӱмаҥынам, туныктымо паша чонемлан эреак келшен. Шарнем: икшыве-влак пашаш толмемым ужыт да, куржын лектын, мыйым йывыртен вашлийыт ыле. Вара пеленем шулдыр йымалан чумыргышо кайыкиге семын пызнат ыле… Нуным 5 ий туныктышым. А школ гыч кайымемым шарналтемат, шинчавӱдем лектеш. Кузе чот йӧсын нунын дене ойырлышна…
Мыйым тунам Валериан Михайлович Васильев лӱмеш йылмым, сылнымутым да историйым шымлыше институтыш изирак научный сотрудниклан пашам ышташ ӱжыныт. Ты жапыште йылме секторым Николай Исанбаевич Исанбаев вуйлата ыле. Тудын йодмыж почеш 10 томан марла мутерым ыштымашке ушнышым. Эн ондак 1918-1920 ийлаште лекше чыла савыктыш-влакым шымленам, оҥай мут ден ойсавыртыш-влакым возен луктынам, тыге картотекым ыштенам. Мутерым ыштымаш – моткоч кугу паша. Тидлан йылмым чот шижын моштыман. Теорийым палыман, синонимым муын моштыман, шуко значениян шомак-влакым чын умылыман да моштен радамлыман… Адакшым тунам вет машинке дене чылажымат печатлен шинчыман ыле, а тылеч ончыч ыштышаш чумыр материалым кид дене возыман… Но ме, изирак-шамыч, кугурак-влакын тыршымыштым ужын, почеш кодын огынал. Исанбаев Николай Исанбаевич, Галкин Иван Степанович, Патрушев Геннадий Степанович, Иванов Иван Григорьевич, Учаев Зиновий Васильевич тачат ушыштем улыт. Тыгай тале шанчызе-влак дене пырля пашам ыштымем дене моткоч кугешнем.
1986 ий гыч 1989 ий марте Людмила Ивановна Эстонийысе Тарту университетыште аспирантурышто тунемын. Шанче вуйлатышыже кумдан палыме линвист академик Пауль Аристэ лийын. Людмила Ивановна – профессор Пауль Аристэн пытартыш аспирантше.
– Мый, тыглай марий ватын ӱдыржӧ, Эстонийыш миен лектынам. Ны йылмым ом пале, ны олам. Юмылан тау, тудо жапыште эстон калык рушла сайын кутырен. Иктаж-мом от пале гын, тылат умылтарен кертын. Экзаменым сайын кученам. Аспирантурыш пурымем нерген декабрь мучаште пале лийын. Но мый тунемаш жапыштыже миен шуын омыл, молан манаш гын, мӧҥгыш пӧртылмекем, тазалык шотышто нелылык лектын. Тыге февральыште веле тунемаш тӱҥалынам.
Шанчыеҥ лияш кугун тыршаш логалын. Кажне кечын эр гыч кас марте библиотекыште шинченам. Ик тылзе жапыште 47 научный книгам лудын-эскерен, конспектым ыштенам. Кузе шуктенам, ала… Шкеже книгажымат нумал кертын омыл. Сумкам нелырак лийын гын, Олег Арсентьевич Сергеевым полшаш йодынам (тунам тудат Тартушто тунемын). Тудлан нимучашдыме таум ыштем. Ешым коден, ӧрдыж верыште тунеммаш мыйым моткоч чот тыршен пашам ышташ таратен, садланак кандидатлык диссертацийым («Полисемия глаголов в марийском языке» теме дене) палемдыме жап деч ончыч возен пытаренам да араланем, – каласыш Людмила Ивановна.
Аспирантурышто тунемме пагытшым Людмила Ивановна порын шарналтыш. Кузе марий ӱдыр эстон йылмым тунемын, кузе вес калык гыч лекше уна-влакым подкогыльо, мелна дене сийлен, мыняр тӱрлӧ еҥым, тӱрлӧ койышым пален налын… Самырык ӱдырлан куанжымат, шӱлыкшымат ужаш верештын.
Эстоний деч вара Л.И.Барцева умбакыжат МарНИИ-ште пашам ыштен, мутерым ямдылымаште тыршен.
Пашаче еҥ эре пагалымашым сула, маныт. Арам огыл самырык йылмызым 1991 ийыште иканаште кум вере пашашке ӱжыныт: туныктыш институтышко, Н.К. Крупская лӱмеш педагогический институтышко да Марий кугыжаныш университетышке. Тунам Людмила Ивановнан пелашыжат МарГУ-што пашам ыштен, садлан утыжым шонкалаш логалын огыл, туныктышо университетыште пашагорныжым шуяш кӧнен. Тыге 1991 ий гыч таче кече марте Л.И. Барцева Марий кугыжаныш университетыште марий йылмым туныкта, марий йылме лексикологий да «Марий йылмым туныктымо методикым» вӱда. Тылеч посна шке коллегыже-влак дене пырля православный книга-влакым кусара, «Рушла-марла мутерым» ыштымашкат ушнен, кызыт «Марий фразеологий мутерым» ямдылымаште тырша.
Лӱдде каласен кертам: Людмила Ивановнам студент-влак моткоч пагалат. Шарнем: университетыште мемнан тунемме пагытыштат студент коклаште тудо ик эн жаплыме туныктышо ыле: чыным йӧратыше, ушан-шотан, пеҥгыдын йодшо да тунамак поро. Тӱҥалтыш жапыште шукынжо тудын деч лӱдыт ыле. Осаллан огыл, тале туныктышо улмыжлан. Тудо кажне студентым вошт ужын мошта, садлан ончылныжо чояланен от керт. Эртарыме занятийыштыже йылмым тунемме деч моло пашам ыштылаш лийын огыл. Мӧҥгӧ пашамат ямдылен толде ок лий ыле. Тидланак туныктышо пагалымашым сулен. Студент-влак дене пашам ыштыме шотышто Людмила Ивановна тыгерак мане:
– Студент-влак южгунамже сыренат колтат дыр. Мый нунылан шпаргалкым мойн кучылташ ом пу. Тунемыштак шонем. Эн тӱҥжӧ – шинчымашышт лийже. Ончыкылык туныктышо-влаклан шочмо йылмым сайын палыман, Школлаште тӱҥ шотышто фонетике, морфологий, синтаксислан кугу тӱткышым ойырат, лексике эре ӧрдыжеш кодеш, а вет мутвундо – йылмын ик эн кӱлешан ужашыже. Тудым палыде шочмо йылмын сылнылыкшым шижаш неле. Пытартыш жапыште йылмым да литературым туныктымыште шагат чотым иземын, садлан студент-влаклан шкевуя паша ятыррак логалеш. Мутат уке, тунемше-влак тӱрлӧ улыт. Айдемылан чылт нимо огешак кӱл гын, виеш «тушкаш» ок лий. Южылан йылме нелынрак пуалтеш. Каласен кертам: айдемын музыкальный шижмашыже, семым колын моштымыжо уло гын, тудо кеч-могай йылмым вашке налеш. Уке гын, «зубритлаш» кӱлеш. Такшым мылам чевергаш ок логал: ӱдыр-рвезе-влак туныктымо предметем-влакым сайын палат. Шукерте огыл педагог-психолог-влак дене марий йылме урок-влакым эртарышым. Курс пытымеке, студент-шамыч мылам тынар тауштымо мутым ойлышт! Нуно тӱрлӧ национальностян ыльыч. Туге гынат мемнан йылмынам куанен тунемыч.. Нунын поро шомакышт мылам нимо деч шерге. Мый кажне тунемшылан уло чонем дене марий йылмынан моторлыкшым почын ончыкташ тыршем. Кажне занятийыш уло кумылын коштам. Марий йылмым тунемше рушла кутырышо студент-влак коклаште марий калык, марий йылме нерген удан ойлымым ик ганат колын омыл. Мыйын шонымаште, вес калыкым марий йылмылан туныктышо эн ончыч шкежак чыла шотыштат пример лийшаш. Тунам веле паша лектышан лиеш. Чыла мемнан кидыште.
Людмила Ивановнан марла чаткан ойлымыжым чарныде колышташ лиеш. Тудын ойыштыжо тынар поро кумыл, тынар келге шонымаш-влак улыт! Туныктышо марий йылмын да калыкнан ончыкылыкшо верч тургыжлана. Ме тудын дене тачысе илышыште шочмо йылмым туныктымо шотышто тӱрлӧ нелылык улмо, тыгак еҥ-влак кокласе тӱрлӧ койыш нерген чон почын мутланышна.
Марий йылме верч чонем коршта. Кызыт студент-влакат марла нелын кутырат, утларакшым шке коклаштышт рушла ойлаш тыршат. Садлан йылмына нерген радио я телевидений гоч шукырак ойлаш кӱлеш. Мутлан, яллаште концерт-влак эртаралтыт гын, нуным тӱҥалме деч ончыч калык дене шочмо йылмын кӱлешлыкше нерген мутланаш кӱлеш, шонем.. Могай ме улына? Калыкнан ик эн шерге поянлыкшым – йылмым – кузе арален кодаш? Йылмынам кузе вияҥдаш? Нине йодыш-влакым тӱшкан рашемдаш гын, оҥай ыле. Икманаш, сотемдарыме пашам шуктыман. Тыгай жап толын. Йылмым шыгыремдаш тӧчыман огыл. Чодыраштат шуко тӱрлӧ янлык, кайык улыт. Ик янлыкым, мутлан, пирым веле але лач шӱшпыкым веле ойырен кодена гын, мо лиеш? Тыге ыштыман мо? Пӱртӱслан кажне изи янлыкшат, тыгыде кайыкшат кӱлешыс! Тиде тичмашлык, гармоний. Йылме-влак шотыштат тыгак. Российыште тӱрлӧ калык, тӱрлӧ йылме лийышт, вет нунын кокла гыч кажныже шкешотан, ойыртемалтше. Мутат уке, руш йылмат пеш кӱлешан, тудын деч посна элыштына илыш ок вораҥ. Англичан йылмымат тунемман. Но шочмо йылмым мондена гын, ме кӧ лийына? Иктешлен каласаш гын, тек Российна шуко калыкан улмыжо дене, тӱрлӧ калыкын келшен илен моштымыжо дене чаплана, – пытартышлан каласыш Людмила Ивановна.