Мордва – финн-угор тӱшкашке пурышо калык. Тудын илыш-йӱлаже, чийыме вургемже да тӱвыра ден муро поянлыкше ойыртемалтше улыт. Студент жапыште Йошкар-Олаште эртаралтше финн йылме курсышто мордва ӱдыр Леся Кустова дене палыме лийынам.
Йӱкшӧ оҥгыр гае яндар, кумылжо поро, а мордвала кузе сылнын да куштылгын мутланен колта ыле! Куанен онченам. Тыгодым Леся тӱрлӧ йылмым тунемаш кумылаҥше ӱдыр лийын. Н.П.Огарев лӱмеш Мордва кугыжаныш университетыште филологлан тунем лектын.
Тынар жап эртымеке, Леся дене уэш мутланаш йӧн лектын. Шке шочмо йылмыжым тачат акла, перега да лывыргын мутлана. Паша корно Леся Кустовам Мордовийысе Левжа селасе книгагудышко конден. Таче тудо йӧратыме пелаш, кок шочшан самырык ава да книгагудо вуйлатыше.
– Кажнылан шочмо вершӧр эн лишыл, шерге. Тыйын кундемет, Леся, мо дене ойыртемалтеш?
– Мый Саранск ола деч 19 меҥге тораште, Инсар эҥер серыште верланыше Рузаевка олаште, шочын-кушкынам. Ола мотор. Тудын негызлалтмыжлан 1631 ийым шотлат. Ты мландым руш кугыжа Михаил Фёдорович татар князь Ураза Танкачеевлан службым сайын эртымыжлан пуэн. Тышеч Уразаевка лӱман ял шочын. 1783 ийыште Рузаевка селашке савырнен. 1725 ийыште ты имений поручик Тихон Лукинлан куснен. Шӱдӧ утла ий жапыште ты вершӧрым Струйский помещик-крепостной-влак кученыт, поян иленыт. Ты кумдыкышто мотор полат лийын. Кызыт тудын олмышто 9-ше №-ан школым чоҥымо.
1893 ийыште села гоч Моско-Озаҥ кӱртньыгорным колтымо. Тиде жап гыч Рузаевка селан илышыже ты паша дене пӱтынек кылдалтын, шуко еҥлан паша вер лектын.
Тыге 1937 ийыште Рузаевкам олашке савырыме. Таче республикыште кокымшо кугу олалан шотлалтеш.
– А мордва калыкын тӱвыра поянлыкше могайрак?
– Пеш поян. Йӱлана, мурына-влак, чийыме вургемна шкешотан улыт, посна значенийым почын пуат. Ожнысек ойлат: «Мордва ӱдырым эн ончыч колат, вара гына ужат». Вет калыкнан вургемыштыже шуко кӱлешан тамгам ужаш лиеш. Мордва калыкын тӱҥ нацональный сийже – кургоня, пареҥге перемеч. Кандаш ий почела Мордовий Республикыште пареҥге перемеч дене кылдалтше «Кургоня» тӱнямбал фестиваль эртаралтеш.
– Илыш вашталт толмо дене шагал огыл тӱп калык эркын йомаш тӱҥалын. Рушаҥмым шуко вере шижаш логалеш. Тендан кундемыште шочмо йылме дене шукын мутланат мо?
– Мордовий Республикыште кок йылме уло: мокша ден эрзя. Эрзяла да мокшала кутырышо-влак икте-весыштым садак ваш умылат. Ешыште мокша йылме дене мутланем. Пелашем руш гынат, мыйым умыла.
Кундемыштына йылмым аралаш тыршат. Школышто йоча-влак шочмо йылме да литератур предметлам (ик вере – мокша, вес вере – эрзя) тунемыт. Ончыч ӱдыр-рвезе-влак мордвала кутыраш пеш вожылыт ыле, но кызыт ситуаций вашталтын. Кажне ийын шочмо йылме дене кутырышо самырык еҥ-влакым чӱчкыдынрак колам да тидлан моткоч куанем.
– Книгагудышто паша кузе вораҥын толеш? Кызыт книгам лудшо-влак ешаралтыт мо?
– Рузаевский районышто Левжа села ик эн кугулан шотлалтеш. Тушто 1000 утла еҥ ила. Книгагудым кокымшо ий вуйлатем, йӧршеш шкетын тыршем. Пашаште нелылык вашлиялтеш. Проектлашке, конкурслашке эре ушныман. Пашаште сай результатыш шумеке, чот куанем!
Книгагудышко кугыеҥ, йоча-влакат коштыт. Кугыеҥ-влак краеведений дене кылдалтше книгам, тыгак детектив, роман-влакым йодыт. Классический литературым лудшо-влакат улыт. Кундемыштына мокша йылме дене лудшо-влак шукын улыт. Пандемий жапыште мокша йылмым тунемме шотышто «Говорим по-мокшански» рубрикым шонен лукмо ыле. Туддене пашам ыштенам, еҥ-влакым шочмо йылмылан шӱмаҥденам.
– Тый самырык ава улат. Ешда нерген палдаре.
– 19 ияшак марлан лектынам. Владимир пелашем дене ынде 9 ий ваш келшен илена. 8 ияш Арсений эргына 2-шо классыште тунемеш, 5 ияш Дарина ӱдырна йочасадышке коштеш. Тений кеҥежлан кумшо икшывым вучена. Йочам-влак изинекак сценыште улыт. Пелашем мураш-кушташ йӧрата. Но тыгай аланыште пашам ыштыше-влаклан оксам шагал тӱлат. Сандене ты пашажым хобби семын гына ужеш. Тудо ужалыме аланыште тырша.
Авам Левжа селасе тӱвыра пӧртыштӧ пашам ышта.
2006 ийыште ме «Морай вайме» («Мурышо чон») еш ансамбльым чумыренна.
Тушто ковам, ачам ден авам, мый, изам, акам, пелашем да кок шочшем-влак мурат. Ме тӱрлӧ конкурсыш, фестивальыш ушнена. 2017 ийыште Юл кундем федеральный округысо «Успешная семья Приволжья» конкурсышто мастарлыкнам тергенна. Ме Карелийыште, Финляндийыште, Йошкар-Олаште лийынна. Шкенан республикыште шуко конкурсышто ойыртемалтынна.
Йоча-влак изинек шочмо кундемлан, тӱвыралан мелын кушкышт, историйым палышт манын тыршена. Ик пайремымат мордва муро-влак деч посна огына эртаре. Вет мыят тыге кушкынам, сандене икшывем-влакымат тыгак туныктем.