Курыкмарий район Йоласал кыдалаш школышто краевед Альберт Фотеевич Смирновын тыршымыж дене 1987 ийыште тоштерым почмо. Тушто ты кундем дене кылдалтше поян материал, фотографий, тӱрлӧ арвер, вургем да молат аралалтыт. Тунемше-влакын лÿмлö еҥ-шамыч нерген шымлымаш пашаштат шагал огыл. 2022 ий годсек тоштерым ты школышто курыкмарий йылмым да литературым, ИКН-ым туныктышо Татьяна Климентьевна Данилова вуйлата.
Сарапай ялыште шочын-кушшо ӱдыр жапше годым шкежат Йоласал кыдалаш школышто шинчымашым поген. Тунамак шочмо йылмылан шӱмаҥын да Йошкар-Олашке пединститутыш туныктышылан тунемаш каяш кумылаҥын. 1992 ийыште дипломым налмек, ты школыш пашашке ÿжыныт. Ынде кумло утла ий Татьяна Климентьевна Йоласал кыдалаш школышто курыкмарий йылмым да литературым туныкта. Пашаж нерген тыгерак каласкалыш:
– Толмо почеш школышто шочмо йылмым да литературым тунемаш кумылан икшыве-влак моткоч шукын улыт ыле. Уроклаште сочиненийым куанен серенна, почеламутым возкалыше-влакат шагал огыл лийыныт, классик-влак нерген каласкалыме годым шинчашт йӱлен. Выпускник-шамыч ты предмет дене экзаменым ятырын сдатлат ыле.
Илен-толын, экзаменым кораҥдышт, урок-влаклан жапым шагалемдышт. Ача-ава-влак коклаште «шочмо йылмын кӱлешлыкше кызыт уке» маншат лектыч.
– Кызыт курыкмарий йылмым школыштыда кузе тунемыда?
– Мемнан дене курыкмарий йылме да литератур предмет-влаклан шагат шагалрак ойыралтеш гынат, нуным кугыжаныш йылме семын огыл, а шочмо йылме семынак тунемына. Тыгеже республикысе шагал школлаште тунемыт. Мутат уке, ача-ава-влакын тидын шотышто шонымашышт тӱрлӧ. Но шукынжо йодмашым возымышт годым шочмо йылмымак ойырат. Адакшым тунемшын курыкмарий йылмым тунемаш кумылжо уло але укемат шотыш налына. Но кажне тунемшым кумылаҥдаш тыршена.
– Арняште мыняр шагат марий йылмым тунеммылан ойыралтеш?
– Кажне классыште тӱрлӧ семын. Визымше классыште, мутлан, арняште ныл шагат пуалтеш. Кок шагатым литературлан, кок шагатым грамматикым тунеммылан ойырена. 6-9-ше класслаште кум шагат гына пуалтеш.
– Курыкмарий йылмым тунемаш кумылаҥдаш манын, могай йӧным кучылтыда?
– Йоча-влакын кумылыштым савыраш кызыт куштылгыжак огыл. Илышыш тӱрлӧ техникын шыҥдаралтмыжлан кӧра кызыт икшыве-влак ожнысо деч чот ойыртемалтыт. Туге гынат, ятыр ий йоча-влак дене пашам ыштен, шукылан тунемат. Нуно модаш йӧратат. Сандене уроклам южгунам модмаш йӧн дене эртарем. Мутлан, «С» буква гыч тӱҥалше курыкмарий мут-влакым кӧ эн шуко пала манын йодам. Тыгодым мутын значенийжым, мом ончыктымыжым умылтараш йодам. Тидын дене уроклаште эре модман веле ынем ман, южгунамже тудат пайдам ыштен кертеш. Мутат уке, икшыве-влак деч пеҥгыдын йодын моштыман, кӱлеш годым чоткыдо койышымат ончыктыман. Уке гын мӧҥгысӧ пашам ышташ, уроклаште чолгалыкым ончыкташ кумылышт йомеш. А тунемше-влаклан тыгай койыш келшыше огыл.
– Ончыч сочиненийым возаш, почеламутым сераш кумылан-влак ятырын лийыныт манын ойлышда. Кызыт тидын шотышто кузерак?
– Чаманен каласыман, шагал икшыве ты пашалан шӱман. Курыкмарла мутланен да умылен моштымыштланат, очыни, кызыт йывыртыман. Но мый ӱшанем, шочмо йылме ончычсо семынак виян лиеш.
– Тунемшыда-влак але Те иктаж конкурслашке ушнеда?
– Курыкмарий районышто ты кундемыште шочын-кушшо лӱмлӧ еҥ-влак лӱмеш лудмаш конкурс кажне ийын эртаралтеш. Тыгак тӱрлӧ тематике дене кылдалтше инсценировко конкурсым ыштена. Шымлымаш паша конкурслаште чӱчкыдынак вийнам тергена. Школысо тоштерыште тыгай паша-влаклан ик лукым лӱмын келыштаренна. Сай паша-влакым тушто аралена. Курыкмарий йылме да литератур, ИКН предметла дене тунемше-влак олимпиадыште чÿчкыдын таҥасат. Курыкмарий районысо тунемше-шамыч регион-влак кокласе олимпиадын призёржо улыт. Ӱмаште ик тунемшем курыкмарий литератур дене районышто икымше верым налын, республикыште нылымше верыш лектын ыле.
– Те тыгак икмыняр книган, паша тетрадь-влакын авторышт улыда. Ты сомылым вораҥдараш мо таратен?
– Чынжымак, визымше ден кудымшо класслаште тунемше-влаклан паша тетрадьым келыштаренам да икмыняр экземпляр дене савыктен луктынам. Визымше классыште тыгай тетрадь почеш 2015 ий годсек заниматлена, кудымшо классыште – 2020 ий годсек. Ты тетрадь дене районысо икмыняр школлаштат пайдаланат. Тудым мый тунемше-влаклан упражнений-шамычым шукташышт йӧнрак лийже манын келыштаренам. Вет книга гыч кусаркален возаш моткоч шуко жап кая, а паша тетрадь ты сомылым куштылемдаш полша. Кодшо жапым ме ешартыш шинчымашым налаш кучылтын кертына. Ончыкыжым шымше классыште тунемше-влаклан тетрадьым лукташ шонымаш уло.
Шуктымо сомыллан кӱкшӧ акым
Татьяна Климентьевна кумло утла ий школышто тырша, ныл выпускым луктын. Кызыт – 8-ше классын класс вуйлатышыже. Выпускникше-влак дене пеҥгыде кылым куча. Шке пашашт дене ойыртемалтше тунемшыже-влак нерген материалым поген шога. Кызытсе тунемшыже-влакым нунын нерген тӱрлӧ шымлымаш пашам ышташ кумылаҥда.
Палемдыман, 2012 ийыште Т.Данилова республикыште «Марий йылмым эн сайын туныктышо» конкурсышто икымше верым налын. Варажым Марий Элын чапшым Мордовий Республикыште арален. Туныктышо семын тудо тӱрлӧ курсышто шуаралтеш, конкурслаштат мастарлыкым чÿчкыдын терга. Школышто «Юный краевед», «Краеведений» кружок-влакым вӱда.
Татьяна Климентьевна – кӱшыл категориян туныктышо. Туныктымо пашаште сай лектышым ончыктымылан, йоча-влакым шуарымашке надырым пыштымылан 2013 ийыште тудым Марий Элысе Правительствын, 2016 ийыште Российысе Образований да науко министерствын чапкагазышт дене палемдыме.
Йоласал нерген книгам
2019 ийыште Йоласал села нерген 144 лаштыкан «Село Еласы: страницы истории» книгам савыктен. Тушко краевед Альберт Фотеевич Смирновын ты кундем да лӱмлӧ еҥ-влак нерген погымо материалже ден фотожым, пашазе коллектив-влак нерген газетлаште савыктыме статья ден очерк, курыкмарий йылме дене возымо муро ден почеламут-влакым пуртымо.