Марий Элыште информационно-телекоммуникационный технологийым кучылтын ыштыме преступлений-влак шукемыт. Ӱмаште, мутлан, 48,3%-лан шукырак (2022 ийыште – 2634, 2023 ийыште – 3919) тыгай осал пашам регистрироватлыме. Моло преступлений кокла гыч нунын ужашышт 34% гыч 47,2% шуын.
Дистанционно ыштыме осал пашалан кӧра эҥгекыш логалше-влак ӱмаште 1,5 пачаш шукемыныт (2022 ийыште – 1958 еҥ, 2023 ийыште – 3092 еҥ), нунын кокла гыч – 730 пенсионер. Тыгай преступлений-влак деч эҥгек 534,73 млн теҥгеш (2022 ийыште – 325,1 млн теҥге) шуын, тушеч 5,37 млн теҥгежым (1,0%) гына пӧртылтымӧ.
2023 ийыште киберпреступлений-влак профилактике шотышто кугу паша ышталтын, ондалыше-шамычын тӱрлӧ йӧным кучылтмышт нерген калыклан каласкалыме. Тидлан кӧра дистанционно ышталтше осал паша-влакым ондакрак пален налме случай-шамыч кок пачаш шукемыныт (2022 ийыште – 271, 2023 ийыште – 521).
Но киберпреступник-влак огыт чакне: тений кок тылзыште гына 825 дистанционный шолыштмашым (ӱмашсе тыгаяк жапыште – 549) регистрироватлыме.
Мошенник-шамыч еҥ-влакым ондалыме тӱрлӧ йӧным кучылтыт. Нунын «капканышкышт» логалаш огыл манын, чӱчкыдын вашлиялтше икмыняр тыгай схемым эше ик гана шергалына.
Банкысе лӱдыкшыдымылык службо, полиций але ФСБ пашаеҥ семын йыҥгыртат да «Тендан лӱм дене ала-кӧ кредитым налнеже» манын палдарат.
Тений февральыште Йошкар-Олаште илыше 66 ияш пӧръеҥым тыге ондаленыт. Тудлан ФСБ гыч пуйто йыҥгыртеныт да лӱмжӧ дене кредитым оформитлаш шонат манын шижтареныт. Кредит лимитым пытараш пӧръеҥлан кредитым налаш да палемдыме счётыш колташ кӱлын. Тыге тудо кок миллионат пеле наре теҥгем мошенник-влаклан «пӧлеклен».
Палыза: тыгай амал дене йыҥгыртат гын, кутырымым чарныман да банкысе картыште ончыктымо номерыш йыҥгыртыман. Картысе CVV-кодым, смс-серыш дене толшо парольым нигӧлан каласыман огыл. Йыҥгыртыше еҥын ойжо почеш телефонышкыда але компьютерышкыда иктаж программым ида вераҥде, шке счётысо оксам йодмышт почеш нигуш ида колто.
«Лишыл еҥда корно туткарыш логалын!» Мошенник-влак икшывыда, уныкада але вес лишыл еҥда, тыгак полиций пашаеҥ лӱм дене йыҥгыртат да родыда корно туткарыш логалын, тудо титакан манын увертарат. Сусыргымылан але уда сото кыллан кӧра йӱк вашталтын манын умылтарат але телефоным пуйто полиций пашаеҥлан вик пуат.
Тылеч вара эҥгекыш логалше еҥлан тӱлаш але корно туткарыш логалше лишыл еҥлан эмлалташ оксам йодыт. Уголовный делам тарваташ огыл манме амал денат окса кӱлеш лийын кертеш. Аферист-влак оксам пакетыш шылташ да курьерлан пуаш ӱшандарат.
Тений февраль кыдалне Йошкар-Олаште илыше 88 ияш кова деке пуйто шешкыже йыҥгыртен да, ДТП-ште титакан улмыжлан уголовный делам ынышт тарвате манын, оксам йодын. Кова 92 тӱжем теҥгем курьерлан пуэн колтен.
Садлан илалшырак ача-авада, родыда, лишыл еҥдалан ондалыме ты йӧн нерген каласкалыза. Тыгай годым туткарыш пуйто логалше деке шкеак йыҥгыртыман да чыла рашемдыман манын умылтарыза. Ӧрткен, палыдыме еҥлан оксам пуыман огыл.
Инвестиций амал дене
Тыгай годым мошенник-влак клиент-шамычлан йыҥгыртат да ешартыш оксам куштылгын ыштен налаш темлат.
Тений февральыште, мутлан, Йошкар-Ола гыч 37 ияш пӧръеҥ ондалалтын. Тудо, тӱрлӧ предприятийын акцийжым ужален-налын, интернетысе ик платформышто оксам ыштен налаш шонен. Wallet приложенийыште регистрацийым эртен, личный счётым почын да консультантын каҥашыж почеш шке оксажым тушко кусарен. 14 кечыште пӧръеҥ 1 млн 850 тӱжем наре теҥгем «инвестицийлан» ойырен. Ыштен налме ешартыш оксам пӧртылташ тӱҥалмекыже, тудлан страховкым тӱлаш кӱлмӧ нерген увертареныт.
Палыза: брокер-влакын Российыште пашам ышташ лицензийышт лийшаш. Тыгай лицензийым Российын Рӱдӧ банкше пуа. Лицензий уло але укем Россий Банкын сайтыштыже тергаш лиеш. Садлан лицензий деч посна пашам ыштыше брокер-влак тендам ондалат.
Профессионал да шотан брокер шке услугыжым нигунам телефон дене йыҥгыртен ок темле. Сай специалистым клиент-влак шке кычалыт. Шуко оксам ыштен налаш лиеш манын, ик брокерат 100% гарантийым ок пу. Интернетыште брокер-влакын компанийышт нерген увер уке, але сайтыштышт компанийын озаже, юридический адресше нерген нимом возымо огыл гын, тендам ондалат. Брокер, документдам тергыде, счётым почаш, сайтыште личный кабинетым оформитлаш темла гын, тӱткӧ лийман.
Жапым чаманыман огыл, организацийын лицензийжым тергыман.
«Госуслуги» портал гоч
Ӱмаште еҥ-влакым ондалыме эше ик схеме шарлен. Сото кыл оператор еҥ-влаклан йыҥгырта да сим-картын пашам ыштыме срокшо лектеш, договорым шуяш смс-серыш дене толшо кодым каласыман манын увертара. Тылеч вара мошенник-влак «Госуслуги» порталысе личный кабинетышкыда пурен сеҥат. Тыге нуно тӱрлӧ микрофинансовый организацийыште тендан лӱм дене оксам арымеш налын кертыт.
Мошенник-влак телефон номерыштым шылтат – телефон экраныштыда банк, тӱрлӧ ведомство, правам аралыше орган гыч йыҥгыртат манын ончыкталт кертеш. Телефон дене йыҥгыртыше-влакын темлымышт почеш нимом ыштыман огыл!
Попутчикым кычалме да грузым намиен пуымо «BlaBlaCar» интернет-ресурсышто водитель ончылгоч тӱлаш йодеш. Тидланже колтымо ссылке почеш эртыман да оксам ончылгоч тӱлыман. Тыгодым картыда гыч палемдыме ак деч икмыняр пачаш шукырак оксам кӱрын налын кертыт – мошенник-шамыч банкысе персональный данныйда-влакым пален налыт.
Сатулан але услугылан онлайн тӱлымӧ годым ӱшанле ресурс дене гына пайдаланыза. Оксам тӱлаш ссылкым колтат гын, тудын почеш ида эрте. «BlaBlaCar» ресурсышто профильым шукерте огыл регистрироватлыме, водительын фотожо уке, билетлан ак утыждене шулдо, водитель чатыште огыл, мессенджерыште возкалаш темла, кудалмылан ончылгоч тӱлаш йодыт гын, тендам ондален кертыт.
Увертарымаш сайтлаштат чӱчкыдын ондалат. Тыгай сайтыште сатум ужалыше еҥын адресшым да телефон номержым ончыктымо огыл, икте-весе дене кылым ышташ электрон почто але лӱмын программе дене пайдаланаш темлат гын, шекланыза. Сатум темлыше еҥ сервисыште регистрацийым шукерте огыл эртен, шке лӱмжӧ олмеш «ник» дене пайдалана гынат, тӱткӧ лийман. Увертарымаш текстыште ятыр йоҥылыш уло, сату фото олмеш интернетысе сӱретым шындыме, ак утыждене шулдыла чучеш, оксам анонимный реквизитыш ончылгоч колташ йодыт – тыге утларакшым мошенник-влак ыштат.
Тыгодым сайтыште темлыме сатудам налаш шонышат ондален кертеш. Тыгай еҥ сату нерген пешыже огешат йодышт, налаш шонымыж нерген вик палдара да тӱлымӧ йӧн нерген мутым луктеш. Картыдан реквизитшым (латинице дене возымо лӱм ден фамилийым, картын действий срокшым, CVC-кодшым) каласаш йодеш. Нине данный-влакым кучылтын, тудо картысе окса дене интернетыште сатулан тӱлен кертеш.
Пален лийза: сатулан оксам ончылгоч тӱлымекат, тудо тендан дек толын шуэш манын, 100% гарантий уке. Сатум заказатлыме годым сайтын лӱмжым браузерын адресым ончыктымо корныштыжо тӱткын тергыза, уке гын двойник-сайтыш логалаш лиеш. Ятыр жап пашам ыштыше, налше-влак коклаште сай репутацийым сулышо интернет-кевытыште сатум заказатлыза.
Уда качестван сатулан але услугылан компенсацийым налме амал дене йыҥгыртен ондален кертыт.
Ондалыше-влак банк пашаеҥ лӱм дене йыҥгыртат да тылеч ончыч налме сатулан компенсацийым пӧртылташ лиеш манын увертарат. Йотэл гыч оксам колтымылан, документым оформитлымылан ончыч комиссийым тӱлыман манын ойлат.
Палыза: банк пашаеҥ—шамыч тыгай сомылым огыт шукто.
Социальный сетьлаште оксам арымеш йодыт
Ондалыше-влак соцсетьлаште палыме еҥ ден родо-шамычын аккаунтышкышт «ирен» пурат да нунын лӱмышт дене оксам арымеш пуаш йодыт.
Тыгай годым эн ончыч саде еҥлан телефон дене йыҥгыртыман да мо-кузежым умылен налман.
Йомдарыме арверым пӧртылтымылан
Мошенник-шамыч йомдарыме арвер нерген увертарымаш-влакым интернетыште кычалыт да, озашт дене кылым ыштен, мумо нерген шойышт увертарат. Арверым мумылан оксам налмеке, вашештымым чарнат.
Йомдарыме арверым але документым кидышкыда налмеке гына пӧртылтымылан оксам пуыман, а палыдыме еҥлан ӱшаныман огыл.
Шарныза, лӱдыкшыдымылыкда – шкендан кидыште.
Марий Элысе Элгӧргӧ министерствын материалже почеш ямдылыме.
https://www.freepik.com/ сайт гыч налме фото.