(Ойлымаш)
– Адакат лавыра вузык улыда! Тыланда вургемым чисти мушкын ситараш ок лий! Ӱчызӧ полко! Ух! Лӱмынак уремыште лавырам кычалыда! Логалтем теве кумыляндат! – Сима уло пӧрткӧргым сургалтарен лӱшка. Комдык почмо окна гыч йӱкшӧ ала-кушко шумеш шергылтеш.
– Кузе мемнам шӱрдылметым ачайлан чыла ойлем, – кенета Светик кычкырале.
– Ачатлан мый шке каласем! Йогыланен коштметымат тетла ом шылте! Сита! Пашалан пеш йӧршӧ улат, но садикте кече мучко модын веле куржталат! А йылметше-е-t, ушет кая, ызыра чот тале! – утларак йӱкшым кугемдыш ӱдырамаш. – На, теве – таз, на – шовын. На, теве – лавыран тувырет. Кай да мушкын тол! Тыйын гай ийготан ӱдыр-шамыч лап возын пашам ыштат!
– Эше паша дене индырет манам. Тек тыйым поктен колта, – ок чакне ӱдыр.
Икшывын кочо шомакше ӱдырамашын шӱмжым шырпе семын шуралтыш.
Пӧртыштӧ шып лие. Светикын, тазым налын, пӧрт гыч лекмыжым Симук верыштыже, тарваныде ончен кодо. «Мый нунылан нигунамат «шкеныштын» ом лий. Ну, ок лек мый дечем нимогай ава! Ну, ом мошто вес семын койын! Шочынак пуалтын огыл, витне» шоналтыш.
Уремыште таве деке толшо ик ӱдырамаш, мучела ведражым шындышыжла, вӱдан пайданым нӧлтышӧ пошкудо вате дене мутым лукто:
– Ефим ватет адакат шке шочшыжо-шамычым почкалтара аман, кычкырымыже торашке шергылте.
– Могай «шкенжын»? Иктыжат Симан огыл. Палымет ӱмбач вет тыгайым ойлен шогылтат, – иралте пошкудыжо. – Мутшым йӧршын огыт колышт. Светикышт изи гынат, кугыеҥ ваштареш тавадаҥ шога. Кольыч вет? – манын, вӱдым ведрашкыже шо-о-ор оптале.
Тыгодым Ефиммытын капка комдык почылто. Тушеч Светик, тӱрвым чумыртен, писын гына лекте. Капкам ыш петыре. Тазым кидеш кучен, эҥер велкыла куржын колтыш. Изиш лиймеке, Сима шкежат, йолжым чӱчкыдын вашталтыл, Светик почеш чымыктыш.
Тидым кок ӱдырамаш таве будко окна гыч йыштак ончен шогыш. Вара иктыже весыжлан уэш мане:
– Шонемат, Симук шотшылан веле нуным шӱрдылеш. Кугыватын йочаже улыт гынат, садак чамана. Теве, Светиклан вургем мушкаш полшаш кузе чоша, почешыже пурак веле тӱргалт кодеш!
– Туге дыр, шӱм-чонжо пеш поро такшым. Манаш веле вет еҥын кум йочаж дене шкетын кунештараш. Сурт сомылкамат ыштен шукташ кӱлеш, чылаштым пукшаш-йӱкташат кӱлеш, мушкынат чикташ кӱлеш… – ӱдырамаш ик парня почеш весым оптен-опта. – Ефимже лачак мӱкшотаржым оролышашым пала, кунам ик гана веле мӧҥгыжат толын кая. Чыла Симук ӱмбалне. Чы-ы-ла, – мутшым пеҥгыдемдаш кидшым кӱш нӧлталын рӱзалтыш. – Ӱдыр-рвезе-влакым тудо эре арун чиктен коштыкта, мӱшкырыштат темше… А мыланна тудо лодымаҥдаш лийже. Шкенам огына ончал, весым чечасак ужына, – манме деч вара коктынат йылмыштым пурльыч. Вӱдвараш тӱргоч темыме ведрам сакалтен, вӱдым велкален, кок велышкыла ошкыл колтышт…
* * *
Ефим ден икымше ватыжын, Дусян, кум йочашт шочо. Матвей ден Светик коклаште кок ий, а Валентин акаж деч вара кум ий гыч ош тӱняш толмыж дене ешым куандарыш. Икшыве-влак чурийвылышышт дене веле икгайрак койыныт, койыш-шоктышышт тӱрлӧ лийын.
Матвей – шыпрак, но керын ончалшан йоча. Шольо-шӱжар модын куржталаш йӧратеныт, а тудо утларакшым книгам лаштыклен шинчен. Лудаш тунеммеке, йӧршынат иктаж-мом лудде чытен кертын огыл. Школыштат сайын тунемын.
Светик изаж гаяк писе ушан лийын, но тунемаш ӧрканен. Тыглайжат эркынрак, ласкан тарванылын. Ондакак кугула мутланаш тӱҥале. Кушмо семын каласен колташ еҥ кӱсеныште мутым кычалын огыл.
Валентин шуршо гай: верыште тудым шинчыктен от керт, чыла вере шуэш, ала-кушкат кӱза, мом-гынат сӱмыра.
Ик шошо каныш кечын Ефим, кум йочажым налын, мӱкшотарыш лектын кайыш. Пелашыжлан йоча деч кеч изишлан каналташ пуэн, Валентинымат пеленже наҥгайыш. Дусян «Тиде межнечше тыланет мутайкалашет веле полша, кодо мӧҥгеш» манмыжлан «Светик ден Матвей ончаш полшат», – вашештыш. Пуйто шижшыла.
Эрлашыжым кас велеш мӧҥгӧ пӧртылмекышт, нуным суртышто Дуся олмеш кугу ойго вашлие.
Эше урем гычак Ефим пӱкташ шичше сур комбын, шулдырым лупшен, окнаште шогымыжым ужо. Тунам кенеташте шӱмжӧ ишалте, могыржылан йӱштын чучын колтыш. Пӧртыш пурымеке, пелашыжым вакшышыште шӱлыде кийышым вереште. Дусян аважат шокшо коҥга шеҥгел малыме верыштыже илыш пале деч посна лийын. «Тӱньыкым ондак тӱчыныт. Аҥыргеныт», – вигак Ефимын ушышкыжо пурыш. Изи Валентинжым кидышкыже налын, шокшын ӧндале.
– Могай вий тыйым арален кодыш? Кузе тыйжым пырля налаш ушешем возо, Валентин? – чон йӧсыж дене пӧръеҥ шинчавӱд дене шорто…
Ятыр жап тулык марий ойгырыш, йоча-шамычат ӧрмалгыше шинча дене ачаштым ончен тоҥге коштыч. Озаватын уке лиймекше, сурткайыкат мӧҥгеш пыжашышкыже пурен шинчаш торешланыш…
* * *
Дусян каен колтымыжлан талук эрталтымеке, шошым, родо-тукымжо Ефимым марлан кайыдыме Симук деке туларташ наҥгайышт.
– Вес ӱдырамаш тый денет ушнаш але уке шоналта. Содыки кум йочан улат. А теве трактористке Симукым ватет лияш йодат гын, йоҥылыш от лий. Тудо садикте келша, – маньыч.
Манмыштлак, Симук шукертак ӱдырыштӧ шинчен ноен, садлан шкеж деч вич ийлан кугурак да ватыголышо пӧръеҥлан марлан лекташ кӧныш. «А мо? Колхоз мӱкшотарыште ышта, сонарыш коштеш, кочывӱдым ок йӱ, тамакым ок шупш, койыш-шоктыш денат ласка, – шоналтыш. – Йоча-шамычше… А нуныж денат шотым муам, – кум икшыват ӱдырым пуйто нимыняр ыш лӱдыктӧ.
Ӧрдыж гыч ончымаште туге тудо: южгунамже неле чаракым шинчажат ок уж, шӱм-чонат ок шиж. Лачак саҥга дене ваш тӱкнымек веле тудын нелылыкшым Симукат раш умылыш. Йоча-влак ден тудын коклаш татулык пурымо марте ятыр жап эртыш…
Симам ачажын конден пуртымо кечынак, кочмаш-йӱмаш деч вара, оръеҥын шинчаш тура ончен, Светик чылалан вучыдымын «Ынде кочкынат-йӱынат, моло уна дене пырля мӧҥгет лек да кай» мане. Сималан еҥ ончылно йӧндымын чучо, шӱргыжат пунчежалте, но шкенжым пеҥгыдын кучаш тыршыш.
– Мый каяш толын омыл. Мый вет тендан деке йӧршешлан… – кочын шыргыжале изава.
– Кузе туге йӧршешлан? – ӱдыр ачажым шинчам пашкартен ончалын.
Ефим ӱдыржым, вӱдалтен, чуланыш наҥгайышат, коктын кужун мутланен шинчышт. Мом ойлыш, иктат ыш кол, но Светик тылеч вара изаважым поктымым чарныш.
Ефим ден ушнымеке, Сималан тракторист гыч каяш логале. Ончыч пасу паша тургымым йӱд-кече вурс имньыштыже шинчен эртарен гын, ешан лиймеке, тыге шотлан толын огыл. Марий – эре пашаште. Мӱкш ончымаш тудо тугай – ятыр жапым да вийым налеш. А кум йочам шкетыштым суртеш от кодо вет. Лач икшыве-влак веле, кумытын икоян лийын, Сималан ӱчым ыштеденыт.
«Нинын дене кечыгут лиймеш, лучо пасум куралам», – Сима йоча-шамыч дене латештарен моштыдымыжлан шкаланже шке ӧкынен ойлен. Но, икмыняр жап гыч еш илыш тамым пален налят, ӱдырамаш орадыланыше икшыве-влакым шке шургыктылаш тӱҥале.
Светик икана уэш ачажлан, «Поктен колто тиде ӱдырамашым» манын, шыпак пылышышкыже ойлыш. «Адакат?..» – йодмылан Светик «Адакат, ачай, адакат. Тудо шкенан огыл, эре вурса, эре вурса» вашештен.
– Мутым ода колышт, садлан вурса чай, – Светикым ачаже чоян ончалын.
– Колыштына, садак.
– Поктен колтем гын, вара кӧ тендам онча, пукша-йӱкта? Мый эре мӧҥгыштӧ ом лий, – Светик дене ачаже кугыеҥ дене мутланыме семын кутырыш. – Шкенан тудо, Светик, шкенан, кузе от умыло? Те тудлан полшыза. Могай пашам вораҥдарен колтышашым йодса, ӱчым ида ыштыл. Теве комбигым оролыза, пукшыза, пӱяш йӱштылташ наҥгаен кондыза. Тидат кугу полыш, – Ефим ӱдыржӧ ӱмбач шинчам кораҥдыде ойлыш.
– Йӧра, ачай, илыже шкенан гын, – кугулак шкенжым кучаш толашыш ӱдыржӧ…
Тений нунын кок ава комбо пӱктен шинчыш. Симукын кресаважын кузыклан колтымо сурткайыкат ятыр игым лукто.
– Пеш сай, ончен шуктена гын, шыжым шыллан шуына, кӱпчык-тӧшакланат пун ситышын лиеш, – озавате куаныш.
– Кузе ончен огына шукто, тевыс мемнан кумытын кум могыр гыч оролышына улытыс, – шыргыжале Ефим. – Тыге вет? – тунамак йоча-шамыч деч йодо. Нуныжо ачажлан Симукын шинчаш ончен вуйым савалтышт, да «Умбакыже мо лиеш? Мом тидлан изава каласа?» вучышт.
Но Сима марийжылан шочшо-влак ӱмбак ик ганат вуйым ыш ший, нуно тыгай-тугай улыт, мутым огыт колышт манын, ӧпке мут денат ыш шылтале. Нойымыжат, шыдешкымыжат шошым вочшо лум гай кечыгут шуко погынышт гынат, касвелеш шуалген, а йӱдым йӧршынлан шуленыт. «Шке вӱр чыпчалтышым ош тӱняш шочыкташ пӱралтын огыл, ниныжым йол ӱмбак шогалтыманак ыле», – пелейӱкын мутланен, ласкан мален кийыше икшыве-влакын вуйыштым ниялтен.
Лач тыгай шыпыште ӱдырамаш ныжыл кумылжылан эрыкым пуэн. Валентинын каньысырланымыж годым воктекше пуренат возын, икшыве тунамак лыпланен. Омыюа, Симам ӧндалын, «Авай» манын колтымыж дене кумылжым тодылын. Эргым помыжтараш огыл манын, ӱдырамаш шыпак киен, а вара шкежат пеленже ласкан мален колтен.
Сурт сомылкам пытарымеке, Сима кажне гана икшыве-влакын кушкедалтше вургемыштым ургаш, пижым я носким пидаш шинчын. Эрдене кажныжлан пӱкеныште ару вургем эреак ямде киен…
(Мучашыже – вес номерыште.)
Светлана АЛЕКСЕЕВА.