Изи улмына годым, келгынрак шӱлалтен, умша гыч «пылым луктын»модына ыле. А кызыт уремыште самырык-влакын умша гыч нугыдо шикшым луктын ошкылмыштым чӱчкыдын шекланем. Нунын коклаште ятыр подростко вашлиялтеш. Кидыштышт изирак настам шекланаш тӱҥалынам. Тиде тазалыклан эҥгекым кондышо электрон тамак – вейп. «Вейп» англичан йылме гыч «пар» манын кусаралтеш.
Вейпын осал пашаж нерген Республикысе наркологий диспансерыште подростко-влак дене пашам ыштыше психолог Надежда Николаевна Павлова дене мутланышна.
– Вейп шомак мыланемат палыдыме. Кунам тудо илышыш тыге шыҥен пурен? Мо тудо тыгай?
– Тудо питанийым пуышо элемент (нагреватель), испаритель (атомайзер), вишкыде веществам (жидкость) пышташ лийше ёмкость гыч ышталтын. Испарительыш токым пуымеке, тысе камерыште улшо вишкыде вещества ыраш тӱҥалеш. Шолаш пурымеке, парыш савырна. Ты парым электрон тамакым шупшшо еҥ кӧргышкыжӧ шупшылеш, шӱлымӧ органышкыже намиен шукта да вара нерже гыч шикшым выжге луктын колта.
Вейп 2013 ийыштак калык коклаште кумдан шарлен. Пытартыш жапыштыже тудын дене утларак пайдаланаш тӱҥалыныт.
– Мо дене тудо самырык-влакым сымыстара?
– Вейпыште тӱрлӧ таман ароматизатор-влак улыт. Тидыжак подростко-шамычым шикшым кӧргыш шупшыл ончаш кумылаҥда. Тушто психикым пужышо аяр вещества-влакын улмыштым шукынжо шотыш огыт нал. Ик эн лӱдыкшылан никотин шотлалтеш. Тудыжак зависимостьлан келгынрак вияҥаш негызым ышта, айдемылан чонканышым ик жаплан пуа. Вейпым ужалыше кевыт-влак ты сатун тазалыклан эҥгекым ыштыдымыж нерген ойлат. Но тачысе кечылан электрон тамак-влак обязательный манме сертификацийым эше эртен огытыл. Садлан нунын составыштышт никотин уке манмылан ӱшаныман огыл.
– Электрон ден тыглай тамак коклаште ойыртем уло мо?
– Тыглай тамак южышто йӱла. Сандене айдеме кӧргышкыжӧ шикшым, туддеч кодшо ломыжым шупшылеш. Электрон тамакым шупшшо еҥ кӧргышкыжӧ парым веле налеш манын шона, но тудо аэрозольым шупшылеш. Туштыжо организмлан эҥгекым кондышо аяран вещества ятырак. Учёный-влак 2021 ийыште электрон тамакын составыштыже организмлан эҥгекым ыштен кертше кок тӱжем наре химический элементым верештыныт. Жидкость ырымеке, у химический элемент-влак лийыт. Тыге формальдегид, неле металл, канцероген, моло аяран вещества шочыт , нуно тӱрлӧ черлан вияҥаш полшат.
– Могай чер-влак палдырнен кертыт?
– Инфаркт лиеш, шодо, шӱм чер лектыт, шӱм-вӱргорно, рӱдӧ нерве системе-влак удан пашам ышташ тӱҥалыт. Подростко-влакын вуйдорыкышт пужла, ушышт начаремеш. Эшеат куатанрак психотропный веществам тамлен ончаш кумылышт лектеш. Шуко самырык еҥ ты уда койыш деч куштылгын утлаш лиеш манын шона, но йоҥылыш лиеш. Тудлан комплексный эмлалтмаш кӱлеш.
Вейпер-влакым тӱрлӧ йӱк-йӱан, вуй корштымаш, укшинчыктымаш витарат. Тыге соҥгыра, шкеныштым эскерен сеҥыдыме лийын кертыт. Электрон тамакын зарядкыже, вишкыде веществаже пытымеш пӱжген сеҥат.
– Шупшмым чарнаш гын, тазалык тӧрлана, чер чакна?
– Тидлан шагал огыл жап кӱлеш. Но икмыняр кече гыч вӱрыштӧ кислород ешаралтеш, вӱргорно саемеш, шодо эркын дене эрыкталтеш. Организм гыч осал вещества-влак лекташ тӱҥалыт. Тыге черын вияҥмыжым чараш лиеш.
– Подросткым вейпым шупшмо деч ончылгоч «йӱкшыктараш» лиеш мо?
– Лиеш огыл, кӱлеш! Икшыве дене тидын шотышто профилактике сынан мутланымашым эртарыман. Вейпын тазалыклан могай эҥгекым конден кертмыже, тушто улшо сай огыл вещества-влак нерген каласкалыман. Мутланыме годым кугыеҥ ден подростко коклаште умылымаш, келшымаш, икте-весылан ӱшанымаш лийшаш. Ончыч икшыве деч вейп нерген мом палымыжым йодман. Шупшмыж нерген пален налыда гын, молан ты сомыллан кумылаҥмыжым умылыман. Ача-ава семын тудлан ты осал паша деч кораҥаш полшыман, кӱлеш гын, специалист деке миен толман.
– Специалист-влак могай полышым пуат?
– Ме нуным анонимный эскерымашыш ӱжыктена. Идалык але пел ий наре кажне тылзын специалист деке консультацийыш коштыктена. Врач-влак нунын дене пашам ыштат, кӱлеш годым амбулаторно эмлалташ темлат. Шукыж годым психологий могырым полыш пуалтеш. Аярым шупшмо шотышто ятыр консультаций эртаралтеш.
– Самырык-влаклан мом тыланеда ыле?
— Кеч-могай аяр шикшым кӧргыш шупшылмаш тазалыклан кугу эҥгекым ышта. Садлан подростко-влаклан тамакым умшашкыда ик ганат ида нал манам. Тидлан кумылда нигунам ынже лек.
Елена Полушина, ава, Медведево посёлко:
— Кызытсе илышыште вейпын кумдан шарлымыж нерген подростко-влак веле огыл, ача-аваштат сайын палат. «Модный» сатум темлыше киоск ден кевыт-влак кажне лукышто верланеныт. Тидыжак подростко-влак коклаште кумдан шаркалаш йӧным ышта, нунын вуйыштым пужа. Мый ава семын тидлан чот тореш улам. Вет тиде икшывын тазалыкшылан кугу эҥгекым ышта. Ончыкылык нерген шоналташат лӱдмашан, нуно таза йочам ыштен кертыт мо?
Подростко-влакым ты аярым шупшын ончаш шукыж годым йолташышт кумылаҥдат. Икте-весе коклаште шкеныштым кӧ эн «крутой» манын таҥастарат. Тидын дене кугу лиймыштым, эрыкан улмыштым ончыкташ тыршат.
Мый вейп шотышто эргым дене чӱчкыдын мутланем. Но кызытсе самырык-влак электрон тамак тазалыклан эҥгекым ок ыште, зависимость марте огеш шукто манын шонат. Нуно ала шке йоҥылышыштым умылен тунемнешт, ала ынешт кол, умылтаренат ом сеҥе.
Антон Гаврилов, ача, Советский район:
— Мыйын шонымаште, кеч-могай тамак организмлан эҥгекым ышта. Кызыт йоча-влак коклаштат вейп нерген мутланымашым чӱчкыдын колаш лиеш. тудын нерген кугыеҥ дечат шукырак палат. Утларакше подростко-влакын шупшмыштым ужыт да каласкалат. Кугурак икшыве-влакым кызыт чот эскерыман, ты аяр дене ынышт варне манын шекланыман.Вейп тыглай тамак семын огеш ӱпшӧ, сандене икшыве тудым шупшеш але укем пален налаш йӧсырак. ме икшывына-влаклан вейпын осал пашаж нерген эреак умылтараш тыршена. тыгай кӱлеш-оккӱл сомыл нуным ынже аҥыртаре ыле.
Виктор, 16 ияш, Йошкар-Ола:
– Икымше гана мый одноразовый манме вейпым шупшын онченам. Мыланем тудо келшен огыл. Тылеч вара йолташем вес тӱрлӧ вейпым «паритлен» ончаш темлен. Нуно тӱрлӧ лиедат. Ик жап кумыл нӧлтшӧ, весела коштынам. Тидыж денак вейп мыйым шке «купышкыжо» шупшын. Но шуко шупшмо деч вара тазалыкем начарештмым шижынам, вуем чӱчкыдын коршташ тӱҥалын. Куржталме, спорт дене заниматлыме годым нелылык шижалтын. Адакшым вейплан шагал огыл оксам луктын пыштыман. Тыге вейпым «паритлымашын» сай огыл пашам шуктымыжым умыленам. Аярлан молан оксам пытарем да тазалыкем локтылам манын шоналтенам.
Даша, 16 ияш, Йошкар-Ола:
– Мый сай огыл компанийыш логалынам. Тушто чылан гаяк «паритленыт». Ончыч шкем кученам, вара шупшыл ончаш кумылем лектын. Тидлан йолташ ӱдырем деч электрон парилкыжым лӱмын налынам. Жап эртыме семын вуем чӱчкыдын пӧрдаш тӱҥалын, шӱлаш неле лийын. Тазалыкемлан кугу эҥгекым ыштымемым умыленам.
«Паритлымым» чарнашак кӱлеш, эшеат сай тудын дене ик ганат палыме лияш огыл. Тидлан шкем чот кучыман. Мыят тыге ыштенам. Ончыч моткоч неле «ломко» манмет тӱҥалеш, уэш «паритлымет» шуэш. Но чытыман, тыге веле нелылыкым сеҥаш лиеш. Мый идалыкат пеле ты зависимость дене орланенам. Кум тылзе утла ом шупш.