5-11 август – Шӱм-вӱргорно чер деч профилактике арня
Марий Эл Республикысе эмлыме да профилактике полыш ден лицензирований пӧлкан советникше Наталья Чегаева шӱмым кузе аралаш кӱлмӧ шотышто икмыняр каҥашым темла.
Таза кочкышым кочман. Вӱргорно-влакын да шӱмын могай улмышт мом кочмына дене чот кылдалтын. Коян да жаритлыме кочкышым, муным, шинчалым, сакырым шуко кочмылан, кофем шуко йӱмылан кӧра вӱрыштӧ холестерин ден сакыр ешаралтыт, тыге атеросклеротический бляшке-влак лийыт, шӱмлан нагрузко кугемеш. Чыла тидыже гипертонический криз, инфаркт да инсульт лийын кертме лӱдыкшым ышта.
Шӱмлан мо пайдале?
— Теҥыз кол,
— чыве шыл,
— нӧшмӱй,
— тӱрлӧ шӱраш,
— отызан кушкыл,
— пакчасаска, фрукт, емыж.
Мо эҥгекым ышта?
— Коян шыл,
— кондитерский коя,
— сакыр,
— шинчал (суткаште 5 г деч утла),
— муно (арняште 1-2 муно деч шукырак),
— кофе (кечыште 1 чукыр деч утла).
Уто нелыт деч утлаш тыршыман. Кажне уто 10 кило давленийым 10-20 деленийлан кугемда, тыге шӱм-вӱргорно «туткар» (врач-влак инфарктым, инсультым тыге маныт) лийын кертме лӱдыкшӧ лектеш. Кыдал йырым эре висыман. Нормо почеш ӱдырамашын кыдалже 88 см марте лийшаш, пӧръеҥын – 102 см марте. Тиддеч утла гын, диетым шекланыман, шукырак тарванылман. Кечыште 500 г утла свежа фруктым да пакчасаскам, изи нугыдылыкан шӧр кочкышым, тичмаш пырчан кочкышым, арняште ик-кок гана колым (арнялан кеч ик гана – коянрак колым) кочман, коян шылым, шинчалым – шагалрак.
Чогашылын вийже начаремме (гиподинамий) ваштареш кучедалман. Садлан шукырак тарванылман да яндар южышто утларак лийман. Тидыже теве молан пайдале:
— вӱр сайынрак коштеш,
— вӱргорно стенке пеҥгыдемеш,
— тканьыш кислород сайынрак миен шуэш,
— организмыште вещест-ва-влак алмашталтме саемеш.
Но! Физический нагрузкым организмлан икшырымын пуыман.
Уда койыш нерген мондыман. Тамакым шупшмым, арака йӱмым чарныме – ик эн тӱҥ профилактике мер, тудо шӱм да вӱргорно чер вияҥ кертме лӱдыкшым лу пачаш иземда. Вет арака да тамак гыч вӱрыш логалше аяран веществалан кӧра тазалыклан теве могай эҥгек ышталтеш:
— давлений кӱза,
— аритмий вияҥеш,
— вӱршер чӱчкыдемеш,
— холестерин ешаралтеш,
— атеросклероз лиеш,
— миокарде (шӱм пырдыжысе кокла лончо) да вӱргорно стенке локтылалтыт.
Стресс ваштареш кучедалман. Психоэмоциональный нагрузкылан кӧра адреналин кугемеш, вӱргорно шупшылалтеш (спазм), шӱм чӱчкыдынрак кыра. Чыла тидлан кӧра давлений кӱзен каен кертеш. Стресслан кӧра икмыняр гана давлений кӱзымӧ хронический черыш – гипертонийыш – куснен кертеш.
Стрессым кузе сеҥаш?
— Яндар южышто утларак лийман;
— бытовой нелылыкым шотыш налман огыл;
— пашам ыштыме годым жапыштыже каналтыман;
— мален темман;
— йолташ да лишыл еҥ-влак дене вашлийман;
— куаным кондышо сомылым шуктыман.
Кугу стресс лийын да каныме огеш полшо гын, специалист деке кайыман.
Артериальный давленийым тергыман. Тудо мыняр кугу, шӱм-вӱргорно чер вияҥ кертме лӱдыкшӧ тунар шуко. Вуйда коршта але пӧрдеш, пылышыште йоҥга, шӱлаш неле, шинчалан шыри-вури коеш, оҥышто але шӱм тураште нелын чучеш гын, давленийым висыманак. Тыланда эмлалташ темленыт гын, давленийым волташ эмым жапыштыже йӱман.
Профилактике шот дене тергалташ коштман. Российыште илыше-влак кажне ийын профтергымашым эртен кертыт, тудо лӱдыкшӧ черым тӱҥалтыш стадийыште пален налаш да жапыштыже эмлалташ полша. Тидлан участковый врач деке миен толман. Тудо мом тергаш кӱлмым каласа.
Шӱм-вӱргорно чер дене учётышто шогышо-влак врач-кардиолог деке коштшаш улыт.
Холестериным тергыман. Кумло ийым эртыше-влак холестериным кажне ийын тергышаш улыт. Таза еҥын тудо 5 ммоль/л, сакыр диабетан еҥын 4-4,5 ммоль/л деч шуко лийшаш огыл. Тыгак вӱрыштӧ изи плотностян липопротеидым тергыман, нормышто тудо 2,6 ммоль/л деч шуко лийшаш огыл.
Вӱрыштӧ глюкозым тергыман. Нылле ийым эртыше-влак тидым кажне ийын ыштышаш улыт. Глюкозын нормыжо: парня гыч вӱрым налме годым – 3,3-5,5 ммоль/л, вӱргорно гыч – 4-6 ммоль/л.
Вӱрын нугыдылыкшым нормыш кондышо эмым йӱман. Лӱдыкшӧ тӱшкаш пурышо, тыгак атеросклероз дене орланыше але шӱм-вӱргорно «туткарым» чытен лекше-влаклан терапевт але кардиолог тыгай эмым йӱаш темла, тудо вӱргорнышто пеҥгыде малыше вӱр чумырка (тромб) лийын кертме деч арала. Могай эмым да мыняр йӱаш – врач палемда.
Марий Эл Республикын Тазалык аралтыш министерствын архивше гыч налме фото.