О.Г.Артемьев – Ю.А.Гагарин лӱмеш космонавт-влакым ямдылыме научно шымлыше рӱдерын космонавт-испытательже. Космосышто тудо кок гана лийын: икымше гана 2014 ий март гыч сентябрь марте – «Союз ТМА–12М» ТПК (транспортный пилотироватлыме корабль) дене, кокымшо гана 2018 ий март гыч октябрь марте – «Союз МС–08» ТПК дене. Шӱдыр-влак коклаште тудо чылаже 365 кече, 23 шагатат 5 минут илен. 20 шагатат 20 минут жапым корабль гыч лектын, тӱжвалне, яра космосышто лийын. Лётчик-космонавт О.Артемьев «Россий Федерацийын Геройжо» лӱмым сулен налын, 2019 ий гыч тудо VII созыв Москосо кугыжаныш думын депутатше.
Олег Германович дене ме Наро-Фоминскыште эртаралтше «Поколение» лагерьыш мийыме годым палыме лийна. Тунам тудо элнан тӱрлӧ кундемлаж гыч толшо ӱдыр-рвезе-влаклан космонавт-влакын могай сомылым шуктымышт нерген каласкалыш. Тудын дене мутланыме деч вара палыдыме, ӧрыктарыше тора сандалыкна мыняр гынат лишылын чучо. «А лиеш, ме тиде интервьюдам Марий Эл Республикыште лекше газетеш савыктена?» – йодым тунам Олег Германович деч. «Лиеш веле огыл, кӱлеш! Тек самырык тукым мемнан радамыш ушна», – вашештыш тудо.
Космонавт лияш неле мо? Олег Артемьев дене лач тидын нерген мутланышна.
КОСМОС ӰЖЕШ!
– Сандалыкыш чоҥешташ да космос дене йолташ лияш полшышо ятыр профессий уло: конструктор, инженер… Тӱҥ шотышто – технический профессий. Кӱшыл шинчымашым налме нерген диплом кӱлеш да, мутат уке, тазалык. Шкеат умыледа, очыни: тӱрлӧ хронический чер улмо годым космосыш чоҥешташ ок лий. Шинча начарын ужеш гын, шинчалык дене тӧрлаш лиеш, но тудо шинчам чыла шотыштат (начар ужмым, астигматизмым) тӧрлышаш. Капкыл пеҥгыде, шуаралтше лийшаш. Спортым йӧратыман. Молан манаш гын нелытым шиждыме состоянийыште организм изиш вес семын пашам ышта. Нагрузко укелан кӧра ятыр орган да капкыл ужаш-влак молан кӱлмыштым «мондат». Садлан ме космосыштат кажне кечын 1-2 шагатым спортлан ойырена. Тылеч посна шӱм таза лийшаш. Ятыр гана центрифугышто упражненийым ыштыман. Тиде, очыни, космонавт профессийын эн нелыже. Шӱмым шижын, давленийым нормышто кучен, ласкалыкым арален от керт гын, космос нерген шоныманат огыл. А моло шотышто нелылык лийшаш огыл.
Чӱчкыдын йодыт: молан ӱдырамаш космонавт-влак шагалын улыт, нуным огыт нал мо? Налыт! Но ӱдырамашлан ты профессийыште нелырак. Вет ӱдырамашын ешым кучымаште, йочам ончен куштымаште рольжо кугурак. Пашана мемнан содыки икымше верыште лийшаш.
ВУЧАШ НЕЛЫРАК
– Космосыш ме кажне кечын я тылзын огына чоҥештыл. Тиде татым икмыняр ий вучаш логалеш. Садлан тӱҥ шотышто паша жап чоҥештылмаште огыл, а ямдылалтмаште эрта. Моткоч шукын лачак шуко вучымым чытен огыт сеҥе. Ты профессийым уло чон дене йӧратет, шкалан раш цельым шынден моштет гын веле уло илышетым космонавтикылан пӧлеклен кертат.
Космонавт отрядыш логалмекем, мый космосыш лекме жапым 11 ий вученам, эре ямдылалтынам. Тидыже нормылан шотлалтеш. Южо космонавт 15-20 ий вуча. Тыгодым тӱрлӧ амаллан кӧра чоҥештыдеат кодын кертат. Мемнан профессийыште тыгеат лиеда. Кажне еҥым космосыш огыт колто.
ИКЫМШЕ ГАНА
– Йоча годым мый моряк лийнем ыле. Космос нерген шонашыжат лӱдынам! Мый космический олаште – Байконурышто – кушкынам. Паленам, могай еҥ-влакым космонавтлан налыт, умыленам, могай тиде неле паша – шӱдыр-влак коклашке чоҥешташ! Ме космонавт-влакым изинек Юмо дене иктӧр шынденна.
Бауманский технический университетыште тунеммем годым космонавт-влакын лекцийыштым колышташ келша ыле. Икана Совет Ушем Герой Владимир Алексеевич Соловьев мыланна ЦУП-ышто (Центр управления полётами) пашам ыштыме нерген каласкален. Тунам ме, 22-23 ияш рвезе-влак, чыланат космонавт пашам йӧратен шынденна. Кызыт шонем: а вет моряк-подводник ден космонавт утыжым огыт ойыртемалт. Тыгак корабль (тыште – космический, тушто – вӱд йымалысе) дене ийман, тыгак айдемын илен кертдыме верыште илен лекман…
Космосышто икымше гана лийме годым мом мый шижынам, мом ужынам, умылтарашат ок лий! Тиде моткоч кугу пиал – Мландышарым иллюминатор гыч ужаш, тушто шке шочмо кундемым кычалаш, шӱдыр-влак коклаште ияш… Ик гана тыгайым шижат гын, варажым чон эре космосыш ӱжаш тӱҥалеш.
МЛАНДЕ ТЫРТЫШ ОГЫЛ?
Пытартыш жапыште Мланде такшым тыртыш огыл, а лыптырдык манын ойлышо-влак улыт. Ты шотышто тӱрлӧ пеҥгыдемдыше факт-влакым пуат, ятыр историйым каласкалат… Ты шотышто космос гыч Мландым шке шинчаж дене ужшо еҥ тыгерак каласыш:
– Паледа, Мландын тыртыш улмыж шотышто ӱчашыше-влак бизнес пашам ыштыше, моткоч ушан еҥ-влак улыт. Нуно тӱрлӧ книгам савыктат, Интернетыште блог-влак нерген вӱдат, у теорий-влак нерген каласкалат. Тыге оксам ыштен налыт. Чынжым гын, мый шкежат нунын возымыштым чӱчкыдын лудам. Моткоч оҥай. Лудам да воштылам.
Мланде – йыргешке. Тидым мемнан фотолаште веле огыл, тыгак космос гыч ончыктымо онлайн видеоштат ужын кертыда. Тыгай трансляций корабльыштына эре лиеда. Мый шкемын инстаграм лаштыкыштемат тӱрлӧ фото ден видеом ончыктем.
ЮЗО ФИЛЬМ
Космонавт-влак кажне гана космосыш чоҥештымышт деч ончыч «Белое солнце пустыни» фильмым ончат. Молан? Тидым Олег Германович тыгерак умылтарыш:
– Ты кином ончымына – шкешотан йӱла. Тудо тукым гыч тукымыш куснен. Космонавт-влак, тиде фильм, космосышто сайын чоҥештылын, мӧҥгӧ таза пӧртылаш полша манын ӱшанат. Икана ик экипажым кином ончыдеак космосыш ужатыме. Тунам изирак туткар лийын каен… Тылеч вара «Белое солнце пустыни» шкешотан аралтышыш савырнен. Тудым чыланат пырля ончена.
Экипажыштына руш-влак веле огыл, вес элласе космонавт-влакат лийыт. Нунат ончат. Тиде фильмым 15 йылмыш кусарыме. Южгунам рушла ончен шер темешат, вес йылмыш кусарымым ончена. Мутлан, мый денем пырля англичан, казах я китай космонавт чоҥештат гын, мый нунын йылмышт дене ончем. Нунат мемнан корабльыште чоҥештат гын, рушла ончат. Тыге йылме практике лиеш.
ИК ЕШ СЕМЫН
Палемдышна: космосыш шукыж годым ик элын еҥже веле огыл, тӱнясе тӱрлӧ кундемла гыч толшо космонавт-влакым колтат. Садлан йодыш лектеш: могай йылме дене экипаж мутлана? Тӱрлӧ койыш-шоктышан еҥ-влаклан ик корабльыште пел ий дене пырля лияш неле мо?
– Тушто, Мланде деч тораште, политике уке. Садлан ме тӱрлӧ элла гыч улына гынат, ты шотышто огына тургыжлане. Ме тушто чыланат эн ончычак Айдеме лийшаш улына. Койышшоктыш нерген ойлаш гын, шкем кучен моштыдымо, тумам тарватыше, «шокшо» койышан-влак космонавт марте кушкын огыт керт, нуно тӱҥалтыштак тергымашым огыт эрте, холерик ден меланхолик-влаклан космосышто нимом ышташ. Тылеч посна экипажым погымо годым кажне еҥын характержым шотыш налыт, икгайраквлакым колтат.
Йылме шотышто… Ме англичан йылмым тунемына, но экипаж эн ончычак руш йылмым сайын палышаш. Вет ме руш космический корабль дене чоҥештылынна. Тушто чыла рушла возымо, рушла ончыкталтеш. Такшым ваш умылен, келшен илена. Тӱрлӧ пайрем-влакым пайремлена. Икманаш, корабльысе экипаж – тиде космосысо еш, – мане Олег Артемьев.
А.Шкаплеров ден О.Артемьев Рейхстагыште нӧлталме Тистын копийжым космосыш налыныт. 9 майыште онлайн трансляций полшымо дене еҥ-влакым пайрем дене саламленыт.
1961 ий 12 апрельыште тылеч ончыч нигунам такыртыдыме корно почылтын – Айдеме космосыш чоҥештен. 27 ияш Юрий Гагарин «Восток-1» корабль дене 302 километр кӱкшытыштӧ Мланде йыр савырнен. Писылык – шагатыште 28 тӱжем километр. Космосышто лийме жап – 1 шагатат 48 минут (108 минут).
САНДАЛЫКЫШ – БИЛЕТ
«Роскосмос»-ышто орбитыш экскурсий дене лекташ шонышо-влакат йодмашым возен кертыт. Кызытат космосыш чоҥешташ кумылан-влак шагалын огытыл. Но нунымат тазалык шотышто чот тӱткын тергат, вара пел ий наре туныктат да тренироватлат. Космический корабльыш билетын акше – 20 гыч 40 миллион доллар марте.
«Кугарня» газетын корреспондентше-влак Н.Моисеева ден А.Яковлева О.Артемьев дене эртаралтше вашлиймаш годым.