МЭТР телеканал ден Российысе сарзе ушемын Марий Элысе пӧлкаже Кугу Ачамланде сарыште Сеҥымашлан 80 ий темме вашеш «Кугу Сеҥымашлан пӧлеклалтеш» проектым илышыш шыҥдарат.
Марий Элыште сар жапыште калыкын кузе илымыже, сеҥымашым лишемдаш полшымыжо нерген Российысе сарзе ушемын республикысе пӧлкажым вуйлатыше, историй науко кандидат Евгений Кузьмин каласкала. Тачысе теме – МАССР-ыште илыше-влакын фронтлан полышышт.
Тушманым шалаташ! Фронтлан полшаш!
Марий АССР гыч Кугу Отечественный сарыш 142 тӱжем еҥ каен. Салтак-влак сӧй пасушто элнан эрыкше, калыкнан волгыдо ончыкылыкшо верч вийыштым чаманыде кредалыныт, шуко вӱрым йоктареныт. Тидын годым тылыштат еҥ-влак сеҥымашым лишемдаш полшеныт. Сар совет калыкым иктыш ушен. Изижге-кугужге фронтлан кертмышт семын полшеныт.
1941 ий 22 июньышто элыштына сар тӱҥалме нерген пален налмеке, тиде тылзынак обороно фонд почылтын. Марий кундемыштына тудын филиалже ышталтын. Тушко еҥ-влак ятыр шокшо вургемым: ужгам, пижергым, портышкемым, йолашым, упшым конденыт, тыгак киндым, шылым, тӱрлӧ эмшудым, емыжым пуэныт. Илыш неле лийын. Шкалан кочкаш ситен огыл. Но калык пытартыш кинде курикажым пуаш чаманен огыл. Сар гына пытыже, сеҥымаш вашке лишемже!
1941-1942 ийлаште фронтыш шокшо вургем ден кочкышым чылаже 20 вагоным колтымо.
Пионер-влакын надырышт
1941 ий июньышто уло эл белорус лётчик Николай Гастеллон подвигшым пален налын. Тушманын зенит артиллерийже совет салтакын самолётшын керосин бакышкыже логалтен. Бортышто пожар тӱҥалын. Гастелло, шуко шоныде, йӱлышӧ самолётшым фашистын механизированный колоннышкыжо виктарен да вес тӱняш тушманымат пырля наҥгаен. Колымекыже, тудлан Совет Ушей Герой лӱмым пуэныт. Самырык пӧръеҥын подвигше уло элым ӧрыктарен.
Йошкар-Оласе 6-шо №-ан школын (кызыт тудо Т.И.Александрова лӱмеш 11-ше №-ан лицей) пионерже-влак Н.Гастелло лӱмеш самолётым чоҥаш оксам погаш тӱҥалыныт. Кечывал марте школышто тунемыныт, а варажым 12 ияш пионер-влак пасу пашаш лектыныт. Тыге йоча-влак шке вийышт дене 19 тӱжем теҥгем ыштен кертыныт да чыла оксам обороно фондыш колтеныт.
Тылеч посна тунемше, пионер да комсомолец-влак «Марий пионер» самолётым чоҥаш оксам погеныт. Марий кундемыште тылыште тыршыше-влак 1943 ийыште авиаэскадрильым ышташ 30 миллион утла теҥгем поген кертыныт. Юрино районысо «Волга», Волжский районысо «Ленин корно» ялозанлык артель-влакын колхозникышт шке оксашт дене боевой самолётым налыныт да Йошкар Армийлан пуэныт. Моло колхозат оксам поген, фронтлан колтен.
Марий кундемын тыловик-влакын пашадарышт дене 3 и й жапыште «Марийский богатырь» танк колонно чоҥалтын.
Комсомол бригаде сайын пашам ыштен. Палемдыме нормым 200-300 процентлан теменыт. МАССР-н самырык чолга еҥже-влак «Марийский комсомолец» авиаэскадрильым чоҥаш оксам поген ситареныт. Каласыман, Озаҥыште Пе-2 пикирующий бомбардировщикым ыштен луктыныт.
1944 ийыште 10 тыгай самолётым 2-шо Прибалтийский фронтын лётчикше-влаклан пуэныт. 1945 ийыште Йошкар-Ола аэродромыш нине самолёт дене лётчик-влак чоҥештен толыныт, марий комсомолец-влаклан фронтлан полшымыштлан кугу таум ойленыт да Эрвел Пруссий могырыш чоҥештеныт.
Ший окса сеҥымашым лишемден
Кундемыштына У ийлан, 1 Майлан да моло кугу пайремлан тӱрлӧ подразделенийыш кочкышым утларак колташ тыршеныт. Пырля саламан серыш-влакым колтеныт. Вет поро мутан серыш салтак-влакын кумылыштым нӧлтен, ончыко каяш вийым пуэн.
Районлаште марий вате-влак шкеныштын тошто ший оксан сӧрастарыме ӱзгарыштым фронтыш колтеныт.
Кундем мучко 1941 ийыште чылаже 259 килограмм тыгай сӧрастарышым сдатленыт.
Сар жап – неле пагыт. Фронтыштат, тылыштат орланеныт. Туге гынат ончыко каеныт. Иктыш ушнен, ваш полшен, тушманым лупшеныт.