Ожно марий калык чылт пӱртӱсын икшывыже лийын. Уло илыш корныжым, тудын чыла татшым: Юмылан кумалме, тӱрлӧ илыш-йӱла радамым але тыглай кечысе пашам – йыр сандалыкым ончен, эскерен илен.
Марий калыкын тӱняончалтышыжым, умылымашыжым Провой кундемысе краеведений тоштерын пашаеҥже-влак шукертсек шымлен шогат да, мемнан кундемыште илыше калыкын тошто йӱлажым арален кодаш манын, яллаш экспедиций дене кажне ийын лектыт. Кызыт пакча дене кылдалтше йӱлам радамлыме шуэш.
Шыжымак ямдылалтыныт
Пакча паша кажне еҥын илышыште ожнысек кугу верым налын шога. А мемнан коча-кована-влакын эсогыл пел ӱмырыштат пӧрт шеҥгелнысе мландыште эртен, вет кугу ешлан кужу йӱштӧ телым илен лекташ шуко кочкыш кӱлын. Садлан калык шушаш ийысе пакча пашалан шыжымак ямдылалт шоген.
Мутлан, шыжым пушеҥге-влаклан вӱдым чотак шавеныт. Теле тӱҥалтыште да шошым пушеҥге йымалне кийыше лумым пеҥгыдын тошкен шынденыт. Тидыже, лум пытымек, кужунрак вӱдыжгым кучен. Колян да нултышо моло янлыкын вожыш пурымышт деч утареныт.
Тыгак эше вес йӱла аралалтын. Шорыкйол тылзын кудымшо да шымше кечысе йӱдым пакчаште кугу орам орален шынденыт да «Йыраҥыштем тиде ора наре емыж шочшо» маныныт. Тиде ора йымак тӱрлӧ емыжым але оксам пыштеныт. Тидыже шушаш ийыште емыж лектышым шукемдаш але уланрак илаш полша манын шоненыт.
Шолэҥер велне илыше марий-влак тиде йӱлам изиш вестӱрлынрак шуктеныт. Рошто пайрем годым пакчаште, «Каваным ыштем» манын, шым лум орам чумыреныт да, лум йымалан пареҥгым шуралтен, тыге ойленыт: «Пакчагӧргӧ сай шочшо!»
А шошо шумек, пакчашке тӱрлӧ саскам шындыме деч ончыч почкалтышым шынденыт да тыге каласеныт: «Кузе почкалтыш илана, тыгак емыж иланыже».
Кажне саскан – шке жапше
Кажне саскам пакчашке шындаш шке жапше лийын. Мутлан, Кужмара вел марий-влак тыге ойлат: «Нурда (эҥер) кугемеш – роколмам шындаш жап». Чакмарий калык шоганым шындыме жапым тыге палемда: «Ломбо пеледме годым шоганым шындат».
Арня шотым налаш гын, пакчагӧргым вӱргечын шындаш тыршеныт. Вет вӱргече пеҥгыде кечылан шотлалтын, да тиде кечын шындыме саска теле гоч шке пеҥгыдылыкшым арала, вашке огеш шӱй манын шоненыт.
Икымше пареҥгым пӧръеҥ шынден
Пареҥгым шындыме паша – кугу паша. Тидлан суртышко уло родо-тукым да пошкудо-влак погыненыт. Тунамат тӱрлӧ йӱлам шуктеныт.
Икымше икмыняр пареҥгым пӧръеҥ шынден. Вожсаска мугылян ынже лий манын, тупшо дене савырнен, чекыш тудым кудалтен. Ӱдырамашлан икымше пареҥгым шындаш огеш лий улмаш, уке гын пареҥге шелше шочеш.
Икымше чекыш пареҥге дене пырля тӱрлӧ ӱзгарым шуэн уреныт. Нуно саскалан кушкаш полшышаш але осал шинча деч аралышаш улыт улмаш. Тыге локтылалтме деч ломыжым пыштеныт, тамле лийже манын – кинде катышым, пеҥгыде шочшо манын – кӱм, яклака лийже манын – муным.
Адакшым имне дене корымо корнышко ведра пареҥгым «Тынаре шуко пареҥге шочшо» манын опталыныт.
Шындыме годым пакча мучко ик вел гыч вес велыш кошташ огеш лий улмаш. Уке гын саска шелше але мугылян шочеш.
Пашам ыштен пытарымеке, шындыше-влак пакча ик велыш шичшаш улыт улмаш. Тыге пареҥге ешан шочеш манын ӱшаненыт.
А вара эн кугу пӧръеҥым, пакчаш сӱмырен пыштен, модмыла савыркаленыт да «Тыйын гай кугу, таза пареҥге шочшо» манын ойленыт. Тыгак йоча-влакымат модмо семын пӧрдалтареныт. «Пареҥге пӧрдал-пӧрдал кушшо», – каласеныт. Тыге тиде йӱла тӱшка модышыш савырнен.
Саскам лукташ полшышо-влаклан тошто пареҥгым шолтен пукшыман улмаш. Молан манаш гын у саска тыгак вес ий шыже марте кочкаш ситыже, шоненыт.
Шоган верыш – почкалтышым
Шоганым шындыме годымат тӱрлӧ йӱлам шуктеныт. Мутлан, шоганым шындыме годым икымше рожыш почкалтышым уреныт, тидыже саскалан тамлырак да кочо таманрак лияш полшышаш улмаш. Шоганым шындыме деч ончыч тудым нигӧлан пуаш да ужалаш огеш лий – уке гын тудо ситышын огеш шоч.
Пакчаште шоган шӱмым йӱлалташ огеш йӧрӧ – вес ийын кечеш когарга.
Осал шинча деч арала
Пакчаште чыла саскам шынден пытарымек, тудым осал шинча але шомак деч аралыман улмаш. Тидлан суртоза тоям мландыш кералын, вес мучашышкыже йошкар ластыкым кылден, тичмаш муно шӱмым але шелше атышӧрым упшалтен. Воштырымат тояш унчыли кералын шынден.
Шыжым погымо саскам нӧрепыш але пӧртйымаке шуматкечын пышташ тыршеныт. Чыла саскам огыл гынат, амаллан кеч ик ведражым опталыныт. Молан манаш гын тиде кече кукшылан шотлалтын, садлан саска огеш шӱй манын шоненыт. Аралыме верыш ончыч кӱм конден пыштеныт да «Теле мучко кӱ гай пеҥгыде лийже» манын каласеныт.
Чыла саскам поген оптымек, «Перке Юмо перкем пуыжо» манын ойленыт.
Ираида Комисаренко, Провой краеведений тоштер фондысо коллекцийым аралыше.
Материалым 2023 ийыште илышыш шыҥдарыме «Государственная национальная политика Республики Марий Эл на 2013-2025 годы» кугыжаныш программе почеш «К истокам» этномарафон» проект почеш эртарыме экспедицийын лектышыже негызеш ямдылыме.