Йошкар-Олаште илыше Валентина Кузнецова-Бутрим Кугу Отечественный сарын кочыжым шке шинча дене ужын, тунам тудо эше йоча веле лийын гынат. Шке таҥаш моло ӱдыр-рвезе семын йоча пагытшым модын-юарлен эртарен огыл – кугыеҥ-влак семынак шуко чыташ, шужен кошташ, орланаш логалын.
Йоча пагыт
В.Бутрим 1940 ий апрельыште Кемерово олаште шочын. Тудын аваже – Оршанке район Шишур ялын (кызыт тиде ял пытен) шочшыжо. Кочаже колхозыш пураш тореш лийынат, ешым Сибирьыш поселенийыш эрелан колтеныт. Но туштат колхозыш пуртен огытыл. Тунам еш Кемерово олаш илаш каен. Валентина Степановнан аваже тушто военнослужащий дене палыме лийын. Тудо армийыште 7 ий служитлен.
– 1940 ий мучаште ачам мемнам шке шочмо верышкыже – Брянск область Суражский район Беловодка ялыш – наҥгаен. Сар тӱҥалмеке, ачам фронтыш шке кумылын каен, 1943 ийыште Гомель областьысе Хальч ялым утарыме годым колен. Авам пытартыш кечыж марте ачамын колымыжлан ӱшанен огыл да эре тудым кычалын. Тидлан кӧра элнан тӱрлӧ кундемыштыже илен коштынна, военнопленный-влакын икмыняр лагерьыштышт лийынна: Казахстаныште, Уралыште, Юл ден Дон эҥерлам ушышо каналышкат шуынна.
Вара Кемерово областьысе шахтёр-влакын Красный Брод изи посёлкыштышт иленна. Туштак йоча пагытем эртен, кушкынам, – каласкала ветеран.
Сарын ӱмылжӧ
1970 ийыште Валентина аваж дене Йошкар-Олаш илаш кусненыт. Ӱдыр оласе строительный техникумым тунем лектын. Марий кундемысе чоҥымо паша управленийыште пашам ыштен.
Валентина Степановна дене Йошкар-Оласе Рӱдӧ книгагудышто ик мероприятий годым вашлийынна. Туштак тудо Кугу Отечественный сар жапым шарналтен каласкален. Немыч-влакын оккупироватлыме кундемыште эртыше йоча пагытше нерген теве мом ойла:
– Мый дечем южгунам йодыт: «Сар нерген кушеч палет, вет тый тунам изи лийынат да, кидыш саргуралым кучен, тушман ваштареш кредалын отыл?» Тиде – тыгак. Но ты шучко сар мыйын кӧргышкем сайынак шыҥен да пуйто вожым колтен. Ӱмырем мучко тидын дене илем. Теҥгече мом ыштымынам южгунам монден кертына, но икшывын психикыжлан эҥгекым ыштыше шучко сӱретым вуйуш гыч поктен лукташ ок лий.
Авам ончылно шинчымем сайын шарнем. Тудыжо шӱргем оҥжо дене петырен ойлен: «Тушко ит ончо». А туштыжо пиктен сакыме еҥ-влакын капышт чытырналт кеченыт. Но немыч салтак-шамыч йоча-влаклан ты шучко сӱретым виешак ончыктеныт.
Шошым йоча тӱшка дене купыш кайык муным погаш куржталынна. Южгунам мемнан кокла гыч иктаж йоча мӧҥгыжӧ пӧртылын огыл – куп «нелын». Шарнем, тувырнам кыдалыште кандыра дене кылдена да помышышкына мом кочкаш лиеш, чыла оптена ыле. Икана мыланем муным оптеныт да мӧҥгӧ колтеныт. Корнышто ӧрткымем дене камвозынам. Мӧҥгӧ мом намиен шуктенам, тувырем гыч чыла пунчал налыныт да шолтеныт. Эше пасулаште кылме пареҥгым поген коштынна. Тудын дене эгерчым кӱэшт пукшеныт.
Йоча кеч-куштат йочак кодеш – чыла вере шуэш. Беловодка деч тораште огыл эртыше кредалме пасулашкат куржталынна, южышт пудешталтын сусыргеныт. Мом муынна, чыла погенна. Икана наган гай койшо саргуралым муынам, но рвезе-шамыч, ӱдыр-влак лӱйкалышаш огытыл манын, мый дечем поген налыныт. Кумылем волен, авамлан тидын нерген ойленам да тудыжо мыйым лыпландараш тӧчен каласен: «Ит ойгыро, вес гана муына гын, нигӧлан огына ойло, шкаланна кодена».
1944-1945 ийлаште Казахстан, Юл кундем да моло вер гыч вольыкым колхозлаш поктен конденыт. Ме, йоча-влак, корно воктене киен кодшо колышо вольыкым эскерышаш да кушто улмыжым кугыеҥ-влаклан ойлышаш улына ыле. А нунышт, пычкемыш йӱдым палемдыме верыш миен, колышо вольыкым конденыт. Сандене эре ойлем: сар годым шужен илыше еҥ кинде шултышым нигунам ок кудалте.
1943 ий сентябрьыште немыч-влак чакненыт, мемнан партизан-влак нунын корнышкышт мине-влакым шындылыныт. Ялыштына, кӧ коштын кертын, чылаштым немыч-влак поктен луктыныт да шкешт ончыч корным тырмалаш колтеныт. Миныш тӱкнет – пудештат. Тунам ятыр еҥ колен, шукын сусыргеныт. Илен кодшыжо-влаклан колышо да сусыргышо-шамыч деч корным «эрыкташ» кӱштеныт. Тыгай тӱшкаште мыят, кум ият пелаш изи йоча, каенам. Мине пудештме деч контузитлалтынамат, авам мыйым колышо-шамыч коклаш корно воктелан пыштен коден да шкеже умбакыже корным тырмалаш каен. Мемнан деке йӱдым толыныт да шке шочшыштым, илышым але колышым, орваш пыштен наҥгаеныт.
Шке элнан историйжым палыман, манын иктешла Валентина Бутрим. Сеҥымашым кондышо тукым ончылан вуйнам савена.
В.Бутримын альбомжо гыч налме фото-влак.