Шукерте огыл редакцийышкына Морко район Октябрьский посёлкышто илыше Анатолий Александров йыҥгыртен да ачаже, Кугу Отечественный сарын участникше, нерген каласкален. Сар жапыште салтак дневникым вӱден улмаш, шке шижмашыжым, йырымваш мо ышталтмым тушко серен шоген.
Иван Александрович Александров 1942-1943 ийлаште Касвел фронтышто, 1943-1945 ийлаште Ленинградский фронтышто лийын. Ленинград оборонышто кредалын. Сар пытымек, тудым капитан званийыште демобилизоватленыт. «За боевые заслуги», «За оборону Ленинграда» медаль-влак дене палемдалтын.
18 ияш – фронтыш
– Ачам Морко район Кугу Маршан ялыште шочын. 18 ийым темымекыже, 1942 ийыште, сарыш каен. Икымше кечынак дневникым вӱдаш тӱҥалын. Морко военкомат гыч Шолэҥер посёлкыш имне дене кайымыжым, тушечын Сурок посёлкыш учебкыш наҥгайымыштым дневник лаштыклаште серен. Икымше сӧйжӧ нергенат возымо, тунам ачам икымше гана сусырген – шола кидышкыже пуля логалын. «Кидем пӱтырымӧ жапыште ротына гыч иктаж шым еҥ гына илыше кодынна», – шарналтен каласкала ыле ачана. Кокымшо ранений вуйышкыжо лийын – немыч разведчик сусыртен. Тидын нергенат ачана тыгерак каласкален: «Йӱдым пушкым оролен шогем ыле. Тамакым пижыктышым гына, мыйын могырыш – автоматный очередь. Тревожный сигнал кнопкым темдал шуктышым, а варажым мо лийын, нимом ом шарне». Прибалтика кундемым налмеке, совет салтак-влакым радистлан туныкташ тушанак коденыт. Комендантский войска семын порядкым шуктымым тергеныт, – ачажын ойлымыжым шарналтен каласкала Анатолий Иванович.
Иван Александровичын 1942-1943 ийлаште возен кодымо корнылажым тыландат лудаш темлена.
«Декабрь тылзе тӱҥалтыште мемнан дивизий боевой задачым получайыш: Ржев ден Вязьма коклаште кайыше кӱртньӧ корным немец-шамыч деч мемнан участкыште пӱчкын налаш.
Декабрьын ик кечынже мемнан артиллерий лӱйкала, 30 минут артиллерийский подготовко лийме деч вара ме наступленийышке кайышна. Немец-шамыч пеш чот шкеныштын участкыштым аралышт, погода плоха улмо дене мыланна тошто верышке чакнаш перныш.
Декабрь теле тылзылан шотлалтеш гынат, тиде верыште кум кече йӱр шогыш, кум кече лум, адак йӱр, а варажым кылмыктыш. Мемнан вургем оҥа гай кылмыше, даже ик вер гыч вес верыш тошкалаш огеш лий ыле, кече йӱштӧ лияш тӱҥале, а землянке иктат уке, потомушто ик пушеҥгымат от уж. Тиддеч вара мемнан дивизий обороныш шогале. Мые ротный писарь должностьыштак улам, но старшина ранитлалтме деч вара старшина олмеш пашам ыштышым, арака пеш шуко ыле, но мые ик ганат йӱын ом ул, кочкаш пеш сай, даже утымеш ыле.
Ик гана мые корем дене кайыме годым ик землянкыш ыраш пурышым, пеш чот кылменам ыле, тушто артиллерист-шамыч илен улыт. Мые нунылан пеш келшенам да командир батареи ст. л-т Шумилов мыйым шке декше нале, тыге мые артиллерийышке логальым. Мыйым, тунамак изиш туныктымек, наводчиклан шогалтышт – 45 мм пушка, варажым мыланем сержант званийым пуышт.
Тиде направленийыште ме декабрьын пытартыш кече марте шогышна. Январь тӱҥалтыште мемнан дивизийым канаш луктыч. Вагон дене кайышна вес направленийышке. 7 январь марте чодыраште шогымеке, мемнам уэш Волховский фронтышко колтышт, тышке толын шуна 10 январьыште 1943 ийыште. Синявино воктеке. 12 январьыште мемнан войска-влак Волховский фронтышто наступленийым тӱҥальыч. Мые истребитель танка улам ыле…
24-ше январьыште 1943 ийын немецкий автоматный пуля дене вуй гыч ранитлалтынам. Мемнан командир батареи пеш сай ст. л-т Шумилов ыле.
Кас велеш мыйым ужатышт госпитальышке, тыге мые, Синявино воктеч лектын, госпитальышке логальым.
Поезд дене мые Боровичи олаш легко-раненный госпитальыш логальым. Тоже пеш сай илышым. Больной-шамычым ончышо ӱдыр (сестра)-шамыч пеш сай улыт ыле, тугак врач-шамычат сай улыт ыле.
Тиде госпитальыште ик тылзе утла илымек, мыйым Боровичи ола воктен улшо запасный полкыш выписатлышт 25-ше февральыште. Кок арня тунеммеке, уэш поезд дене касвел могырышко кайышна.
Волховский фронтышко толын шумеке, мые 14 стр. бригадыш 1 арт. дивизийыш 4 батарейыш логальым. Командир батареи – Бибик (76 мм дивизионная пушка)…
Ик гана часовой улмем годым йӱдым немецкий артиллерий мемнан шогымо верышке налётым ыштыш. Мые тунам изишак лӱдынам.
Кажне кече манме семынак эре налёт-шамычым ыштеденыт…»
Тӱҥалтыш класслам туныктышо
Сар деч вара шочмо ялышкыже пӧртылмеке, Иван Александрович Кугу Маршан гычак Матрёна Григорьевнам марлан налын. Кум эргышт, кум ӱдырышт шочыныт. Иван Александрович тӱҥалтыш класслам туныктышылан пашам ыштен.
– Ачам пеш скромный ыле. Сарыште лийынам, фронтовик улам манын, койышланен, кугешнен коштын огыл. Пенсийыш лекмешкыже, школышто туныктен: ончыч Кумыжъял школышто, вара шкенан ялыште школым почыныт, да тушко куснен. Йоча шагалеммеке, адак Кумыжъял школышто тыршаш тӱҥалын. Мыйымат туныктен. Пеш строгий ыле, классыште пеҥгыде дисциплиным кучен. Кастене мӧҥгыштӧ тетрадь-влакым тергаш конден, лу шагат мартеат шинчылтын, – ойла Анатолий Иванович.
Иван Александрович 1987 ийыште колен. Но тудын нерген шарнымашым икшывыже, уныкаже, кугезе уныкаже-влак эре арален илат.
«Сар пагытысе илыш корнем, аралыза» манын пӧръеҥ, эрге-ӱдыржӧ-шамычлан дневникшым пуэн коден. А нунышт шке шочшышт-уныкаштым лӱддымӧ кочаштын илыш корныж дене палдарат, Шочмо элнам аралыше дене кугешнат.
Еш альбом гыч налме фото-влак.