Тÿняште у чер нерген увер миллион дене еҥ-влакын илышыштым вашталтен. Кок тылзе жапыште мемнан тÿняужмашна, койышна вес тÿрлö лийыныт. Тылеч ончычсо илыш-йÿлана йöршын у сыным налын. Кö йолташ-влак дене вашлийын, тÿшка верыште каналташ йöратен, кö вес кундемлашке чÿчкыдын лектын коштын, кö йÿдшö-кечыже пашаште шолын. А ынде кажне у семын илаш тунемеш. Мутат уке, чыла тидыже айдемылан психологий могырым нелырак. Лач ты шотышто калыклан психолого-педагогический полышым пуышо «Доверие» республикысе рÿдерын специалистше, психолог Анна Ларкина дене мутланышна.
– Анна Николавена, «Доверие» рÿдер пандемий жапыште кузе пашам ышта?
– Ме кызыт молгунамсе деч утларак пашам ыштена, молан манаш гын тачысе ситуацийыште шуко еҥын илышыштыже вучыдымо вашталтыш-влак лийын каеныт. Тыгайлан нигö ямде огыл ыле. А тура вашталтыш кеч-кунамат йöсö. Садлан еҥ-влак утларак полышым йодыт.
Консультантна-влак кандаш шагат эр гыч кандаш шагат кас марте пашам ыштат. Мемнан деке каныш кече годымат йыҥгырташ лиеш. Вашлийын мутланаш йöн укелан кöра кызыт психолог-влак утларакше скайп, ватсап, вайбер йöн дене полышым пуат. Тыгодым мемнан деке толашак шонышо-влак келшыше жаплан возалтын кертыт.
– Шукыж годым еҥ-влакым могай йодыш тургыжландара?
– Йодыш-влак тÿрлö улыт. Мо оҥайже, мыланна чÿчкыдын илалше-влак йыҥгыртат. Нуно волонтёр-шамычым кычалыт. Вет илалше-влак кочкыш-сатулан лектын коштын огыт керт. Волонтёр-влакын пашашт кызыт поснак кÿлешан, нунын деке шукын йыҥгыртат, но южгунам йыҥгыртен огыт керт. Тыгай годым мемнан деке йыҥгыртат. Шкенан волонтёрна уке гынат, кертмына семын полышым пуэна, илалше-влаклан сатум наледен пуышо-влакым кычал муаш полшена. Йыҥгыртыше-влакым лыпландарена, чыла умылтарена.
«Ӱшан телефон» экстренный психологий полыш кÿлмö годым веле кучылталтшаш, но кызыт йöршеш тÿрлö йодыш дене йыҥгыртат. Мутлан, аптекыште маске уке манын, вуйым шийыт. Ме лыпландарена, еҥ-влакым маскым шке кид дене ургаш кумылаҥдена, кузе тудым кучылтшашым умылтарена (мушкаш, шымарташ да тулеч моло). Вет шке ургаш оҥайрак. Тиде творческий шÿлышым луктеш.
Тыгак ола да республик мучко кузе кошташ лийме нерген рашемдат. Штраф шотышто умылтараш йодыт. Ме еҥ-влакым закон дене палдарена. Но кертмына семын мöҥгыштö шинчаш кумылаҥдена.
– Чот тургыжланыме кумыл (депрессий) нерген ойлаш гын? Еҥ-влак дене тыгай лийын кертеш мо?
– Кертеш. Но мемнан деке утларакшым депрессийыш «пурен кайыше» еҥ-влак огыл, а пеленышт улшо-шамыч йыҥгыртат да полышым йодыт. Нуно лишыл еҥышт верч тургыжланат, а полышым чын пуэн огыт мошто. Поснак амалкалче-влак нерген ойлаш лиеш. Шукыштын бизнес шотышто нелылык уло. Амалже лач тыште. Еҥ-влак огыт пале, мом ышташ. Тыгай ситуацийыште весе-влак гоч полышым пуаш куштылго огыл, садлан ме йöсланыше-шамыч дене шкешт денак кылым ышташ тыршена.
Тыгай годым тыланыме шуэш: лыпланен моштыза. Илышыште удажым веле ида кычал, сайым ужаш тунемза, сай нерген шоныза. Уда койыш деч кораҥза, шкендам эскерыза.
– Кызыт ятыр ача-ава пашаш огыт кошт, йоча-влак мöҥгыштö улыт. Чыла тидыже еш кокласе вашкылым вашталтен кертеш мо?
– Мöҥгыштö шинчыше-влак шотышто поснак каласен кодыман. Ты ситуаций шкешотан проблемыш савырнен. Тылеч ончыч ешыште иктаж-могай умылыдымаш лийын гын, кызыт нуно вияҥыт веле. Вет ончыч шукынжо пашам ыштеныт, икте-весым шагал ужыныт. Мутланаш, шонымашым почын пуаш йöн пуалтын огыл. А кызыт, кече мучко пырля лийме годым, чыла тÿжваке лектеш.
Шукын ойлат: «24 шагат дене арняште шым кече эре пырля лияш неле!» Ӧраш веле кодеш. Умылыза: кызыт еш да лишыл еҥ-влак дене пырля жапым эртараш тыгай сай йöн пуалтын! Пырля – тиде пиал лийшаш. «Вируслан тау» манаш огына тошт, но тыштат пайдам налын моштыман.
Ешыште индырымаш (насилий), кредалмаш, икте-весым психологий могырым темдымаш койыш шукемын. Поснак ÿдырамаш-влак йыҥгыртат, полышым йодыт. Тыгайым шижыда да паледа гын, жапым ида шуйкале, йыҥгыртыза. Ме ты ситуаций гыч лекташ полшена. Келшеда гын, полиций пашаеҥ-влакымат полшаш йодына. Еш дене пырля погынен, онлайн мутланаш лиеш.
Психологийыште ты проблеме «кризис общения в семье» маналтеш. Ме чылан тÿрлö вере шаланен пытенна, кажне шке семын илен. Икте – планшетыште, весе – телефонышто, кумшо – пашаште, нылымше эше иктаж-куш каен… Ме пырля илен моштен огынал. Шоналтыза: а мо лийын? Теже вет икте-весым йöратенда? Теже вет тиде йочам вученда? Кызыт чыла шотыш кондаш жап. Шичса, шке коклаштыда мутланыза, чыла рашемдыза. Кÿлеш гын, ме полшена.
– Икшыве-влак дене вашкыл шотышто поснак ойлен кодаш кÿлеш, очыни…
– Тиде темат пÿсö. Дистанционно тунемме шотышто моткоч чÿчкыдын йыҥгыртат. Вет тыге тунемаш нигö ямде лийын огыл. Ны технике могырым, ны психологий могырым. Ача-ава-влак чот йöсланат. Поснак – пашам ыштыше-шамыч. Пырля улыт гынат, ача-ава-влак чылаж годым тынар образованный огытыл. Вет южо школын программыже кугыеҥ-влаклан моткоч неле.
Йочалан ÿшанаш тунемза. Тудо вет садак тымарте тунемын, мом-гынат пала. Икшывыдам лыпландарыза. Тунеммаш йочалан индыралтмаш ынже лий. Тудын деч утым ида йод, ала-могай юзо вийым ида вучо. Ятыр ача-ава йочаштым «идеалым» ужнешт. Вот шонен пыштенда те, пуйто икшыве тыге але туге ыштен моштышаш, кертшаш, шуктышаш… Кугыеҥ семын шонен пыштенда. А йоча – эше йоча, умылыза. Тек кузе кертеш, туге тунемеш. Мом моштымыжым шке семын ыштыже. Вуйге йочан тунеммашкыже пурен ида кай, иктаж-мом ок керт гын, ида вурсо. Йодышым пуа – ласкан вашештыза, полшыза. Те эҥертыш лийшаш улыда. Тунемме паша куанле ок лий гын, кузе икшыве тидым чытышаш?
– Лудшына-влаклан могай ой-каҥашым пуэн кертыда?
– Рефрейминг нерген колында? Уке гын, тиде термин дене палыме лийза. Тудо илышыште вашлиялтше сÿретым вес могыр гыч але тÿрлö вел гыч ончен моштымым ончыкта. Кеч-могай ситуацийын ятыр шöрынжö, сынже лийын кертыт. А южо еҥ лач ик «точко» гыч веле онча. Шукыж годым тыгай-влак эре удам гына ужыт. Вара шкеак йöсланат да весе-влакым тургыжландарат. Сайымат ужаш тунемза!
Кызыт ойлаш лиеш: «Коронавируслан кöра ме мöҥгыштö петырналт киена, нигуш каен огына керт, мыланна йöсö, чылан сырыктылыт да моло томаша…» А лиеш тыге: «Юмылан тау, ме пырля улына, канена, вашла ужын кертына…»
Телевизорым, поснак увер-влакым, кече мучко ида ончо, ончеда гын, «Культура» каналым темлем. Кидпашалан пижса, сурт коклаште улшо сомыл-влакым ыштыза, еш дене каныза, модса. Утларак тарванылза, тазалыкым пеҥгыдемдыза.