Морко район Купсолаште шочшо да кужу ӱмыржым тыштак эртарыше Зинаида Михайловна Измайловская тений 15 апрельыште 88 ийым вачӱмбакыже пыштыш. Тынар ийготым погаш, йол ӱмбалнак коштын, сурт сомылкам шукташ – кугу пиал. Сурт сомылка веле мо? Кодшо ийын 100 метр кутышан 22 йыраҥ пареҥгым шкетак мастерок дене шынден, кольмо дене луктын, поген налын. Сеҥымаш кече лишемешат, туддеке сар жапысе илышыжым шергалаш мийышым.
«Кугу Отечественный сарын тулжо тышке шуын огыл гынат, сӧй пасун толкынжо тыныс илышнам чот лупшале. Ял уремна рекрут муро дене шергылташ тӱҥале. Кушкын шушо рвезе-влакым ача-авашт, коча-ковашт шинчавӱд йӧре кужу корнышко, вӱрым йоктарыме верлашке ужатат. Сар айдемым вашке вуеш шушым ышта. Шочмо сурт гыч лектын каяш корно кӱчык, савырнен толаш пеш кужу. Самырык ача-ава-влакланат военкомат гыч повестке толынак толеш. Сар пытымешке, Купсола ялна 92 еҥлан шагалеме. Тышечын 32-шым Юмо утарен коден. Туге гынат сусыр палыштым ӱмыр мучко нумал кошташышт логалын. Сар – кугу логар, тудо айдеме шылым йӧрата. Теве ваштареш пошкудем Микывыр Эчук, вес тӱняшке мемнам коден кайымешкыже, немыч снарядын кӱртньӧ пудыргыжым шӱм воктеныже «нумал кошто». Ала-мо шотлан тудым луктын налаш лийын огыл», – кугун шӱлалтен каласкала Зинаида Михайловна.
1943 ий сӱрем тылзе. «Ӱдырем, икмыняр жап кочат дене коктын илашда перна. Мыланем окопым кӱнчаш Юл эҥер сер воктеке каяш логалеш, военкомат гыч повестке толын. Акат ден шольычлан эҥертен илаш тыланет пӱралтын огыл улмаш. Шучко чер ыш чамане, йол ӱмбак шогалше-влакымак вес тӱняшке наҥгайыш. Колаш неле огыл, шочаш неле. Мом ыштет? Юмо илышым пуэн, Юмак налын. Мыйын ойгем шинчалан ок кой, да малаш эрыкым ок пу. Ойго шуко, шӱгар икте. Тыйын шочмекет, Зина акат уке лие, да тыланет тудын лӱмжым тушкалтышна. 25 ияш ачатат, нунымак чаманен ала мо, почешышт кайыш. Ала огешат кай ыле, бурлакешак шкенжым кошартыш. Йӱштӧ, иян вӱдыш ик гана веле огыл пуреҥгайымыже шодыжым тӧрлаташ лийдымын локтыльо. Ваваетат тыйын шочметым вучен ыш шукто – вес тӱняшке кайыш. Йӧра, кеч Лазыр Пӧтыр кочат але йол ӱмбалнак тошкыштеш, тидым-тудым сурт коклаште вораҥда. Ынде, ӱдырем, изижак отыл, 10 ийым темышыч, сентябрьыште кумшо классышке тунемаш кает. Кочатлан вольыкым ончаш полшо, йыраҥлаште шӱкшудымат эрыктыза, кочкашат шолташ тунем», – чеверласен кайымыж деч ондак шонымыжым луктын каласыш Устиния аваже.
– Вашке пӧртыл, авый. Кузе кочам дене коктын илена гын? – чон йӧсыж дене шортын колтыш изи Зинук.
* * *
Мӱшкыр кочкаш йодеш, мом шолташ? Пират пеш урмыжеш, да тудлан иктат шылым намиен огеш пу, шкаланжак кычалаш логалеш. «Кочкаш шолташат тунем», – аважын ойлен кодымыжо ушыш тольо. Изи ведрам налын, пӧртйымал омсам почын ончале – ик пареҥгат уке. У пареҥге марте але тора. Пакчашке лектын, ведрашкыже кок йошкарушмен лышташым, тынарак ковышта лышташым кӱрлын пыштыш. Шагалла чучо, да ужар пареҥге лышташымат (ӧршаш уке, тыгак лийын) ешарыш. Кудыш пурен, чыла поген толмыжым изи подышко падыштен оптыш. Нугыдырак лийже манын, пел кружка уржа ложашым ешарен лугалтыш. Пытартышлан вӱдым темен, кудо покшелне кужу вараш кылдыме кӱртньӧ руалтышыш изи подшым сакалтыш. Тулым ылыжтыш.
Пӧтыр кочат тамакым тӱрген ок шинче, пареҥгым лукташ пу кольмым ыштылеш. Савар воктене умбачынак йылгыж шогат. Кеч-могай пашамат айда-лийже ок ыштыл. Шотан кидыште пундышат шӱшпык гай мура, шотдымо кидыште шиялтышат пийла урмыжеш.
«Кочай, тол, кочкыш ямде», – шӱр кӱмеке кычкырале уныка. Тыгай шӱрым кочкаш неле. Да, ӱмбал дене лугалтен, логарым ондален, кочаже дене коктын кӱмыж пундашым удыренак кочкын пытарышт. Шужышо пирылан тортавунчалтышат – кочкыш. Шужышо пий вакшкӱм нулаш тунемеш. Зинушынат тыгак лекте.
Ушкал ден шорыкым теле гоч пукшен лукташ левашыште шудо шагал. Коремйоллаште кӱтӱ кочдымо шудым солкален, кандыра дене Зиналанат вачылу корштымешке нумалашыже логале.
Паша маска огыл, малаш ок воч. Кочаже ушкалым лӱшташ туныктыш. Кузе уке гын, тӱҥ кочкыш ушкал водарыште веле. Ушкалым ашнет – пакчатат, умшатат ӱяҥыт.
Умбакыже — 7 майысе газетыште.Кевыт
Лев Сошин.
Морко район, Купсола.