Кужэҥер район Руш Шой чодыра озанлыкыште 10 тӱжемат 367 гектар кумдыкышто чодыра кушкеш. Тудо Руш Шой, Шӱдымарий ден Йӱледӱр ялла воктене верланен. Визымйыр ялеш шочын-кушшо Александр Никифоров участковый лесничийлан 2010 ий годсек ышта. Пелашыже Людмила Витальевна Руш Шой школышто англичан йылмым туныкта. Александр Иванович – шке пашажым сайын палыше, чодырам шижын моштышо специалист. Чодыра паша кузе шукталтме нерген ятыр мутланышна.
– Чодыра паша дене илышым кылдаш Тендам мо таратен? Тыгай шонымаш йоча пагытыштак лектын мо?
– Ачам Иван Александрович лесниклан пашам ыштен. Тудым ончен, ты пашалан кумылаҥынам. Адакшым ме чодыра кӧргыштӧ манме гае илена. Моткоч пӱртӱсым йӧратем. Тидыжат мыйым чодыра паша дене илышым кылдаш таратен. Оласе илыш нимынярат огеш сымыстаре.
Тӱҥалтыш класслам Визымйыр, варажым Руш Шой школлаште тунемынам. Шонымо семынак 2001 ийыште Йошкар-Олашке Политехышке (кызыт Волгатех маныт) чодыра озанлык да экологий факультетышке чодыра озанлык инженерлан тунемаш пурышым. Практикым Руш Шой чодыра участкыште эртенам. Сандене паша корнемат тыштак тӱҥале. 2006 ийыште дипломым налмеке, июльышто тушто лесникын полышкалышыжлан тыршаш тӱҥальым. Армий деч варат тышкак пӧртыльым.
– Чодырам аралымаште шагал огыл вийым пыштеда. Арендатор дене пырля пашам кузе виктареда?
– Ме Кужэҥер районысо лесничествышке пурена. Шкенан 10 тӱжемат 367 гектар чодырана уло. Тушеч 8 тӱжемат 815 гектарже – арендаторын кидыштыже. Участкыште иман, лышташан пушеҥге-влак улыт. 2010 ийыште кукшо игече шогымылан кӧра ятыр кож кошкыш. Кызыт эркын-эркын нӧргӧ-влак кушкыт. Чодырам меат, арендаторат эскера.
Коллективна изи. Шарнем, пашаш пурымеке, участкыште шуко лесник тырша ыле. 2008 ийыште чодырам арендыш пуаш тӱҥалме дене штат иземе. Кызыт кок лесник гына улына. Геннадий Васильевич Охотников ӱмыржӧ мучко чодыра пашам шукта, ятыр ий мастерлан тыршен.
Арендатор-влак вашталтыныт. 2015 ий мучаш гыч «Мартрэйд» ООО чодырам нале.
Арендатор чодырам куштышаш да шукемдымаш. Пушеҥгым руэт гын, олмешыже весым шындыман. Закон почеш арендатор пушеҥгым руэн огеш керт. Сандене ты пашам подрядчик-влакын полшымышт дене шукта. Кажне ийын нуно план почеш пушеҥгым шындышаш, тӱрлӧ йӧным кучылтын, тудым ончен куштышаш, противопожарный полосам куралшаш, уэмдышаш да кошкышо пушеҥгым кораҥдышаш улыт. Шошым пушеҥгым шындаш манын, мландым шыжымак курал кодат.
Пытартыш жапыште утларакшым пӱнчым шындат, тудо шулдо чоҥымо материаллан шотлалтеш. А теве Марий Олма ял шеҥгелысе чодыраште шуко нуж кушкеш, мландылан сай ӱяҥдыш. Тушко куэм шындат, тудо вашке илана. А ме арендаторын сомылжым план почеш ыштымыжым, чын да шот дене шуктымыжым эскерена да тергена. Южгунамже икте-весе коклаште ӱчашымашат тарвана.
Йоча-влак дене пашам ыштена. «Лесные братья» школ лесничестве уло. Тудым Руш Шой школышто биологийым да химийым туныктышо Майя Витальевна Охотникова вӱда. Тений «Шарнымаш сад» акций годым 9-ше классыште тунемше ӱдыр-рвезе-влак пушеҥгым шындаш лектыныт ыле. Тӱрлӧ конкурсышто шкеныштым тергат.
Лесникын пашаже шуко. Ятыр жап кагаз дене шинчылташ кая. Чодырам эскерыме деч посна ме еҥ-влаклан чодырам пуэна, «налме да ужалыме» договорым ыштена.
Еҥ-влак тӱрлӧ улыт, нунын дене кутырен моштыман. Чодырамат шолыштшо-влакат лектыт. Кодшо ийын кок еҥым кученам. Нуно 20 утла пушеҥгым шып пӱчкыныт. Ынде кугу штрафым тӱлат.
– Чот шокшо, кукшо игече шогымылан, тыгак тӱрлӧ копшаҥге пошымылан кӧра пушеҥге-влак кошкат. Нунын дене мом ыштеда? Еҥ-влаклан руаш пуэда мо?
– 2010 ийыште шокшо да кукшо игече шогымо дене шуко кож кошкен. У арендатор, толмекыже, ты пашалан чолган пиже. Кугурак участкыште кукшо пушеҥгым шкеак кораҥден, а изирак участке-влакым еҥ-влаклан шулдо ак дене руаш пуымо.
Кошкышо пушеҥге кӱлеш гын, еҥ-влак йодмашым возат. Чодыраште могай верыште тыгай пушеҥгым ужмыштым каласен кодат. А ме тидым шотыш налына да санитарный нормылан келшымыжым але укежым шымлена. Ты паша 40 кече шуйна. Чыла сай гын, договор почеш посна палемдыме кошкышо пушеҥгым руаш пуэна.
– Кундемыштыда еҥ-влак могай амал дене чодырам руаш налыт? Пу пӧртым чоҥышо-влак улыт мо?
– Пӧртым чоҥаш, оралтым ачалаш, пулан чодырам пуэна. Кажне ийын тидлан 200 кубометр иман, 300 кубометр лышташан пушеҥге ойыралтеш. Кум ял шотан илемлан тидыже моткоч шагал. Вет пӧртым чоҥынет гын, 100 кубометр марте делянке кӱлеш. Лимитлан кӧра шукын руэн огыт сеҥе. Кодшо ийын кок еҥ пӧртым чоҥаш чодырам нале. Кызыт кундемыштына пу пӧртым шагалын чоҥат, шукынжо кермыч, пеноблок дене нӧлтат. Оралтым ачалаш шукын пырня гыч оҥам ыштат.
Шекланыме: чодырам налаш шонышо еҥ кажне ийын шагалемеш.
– Пытартыш ийлаште оргажым (валёжникым) погымо шотышто закон илышыш пурталтын. Тудын почеш еҥ-влак камвочшо кукшо укшлам, оксам тӱлыде, шкан поген кертыт. Тендан кундемыште ты паша кузерак вораҥеш?
– Оргажлан коштыт. Сайынат, шотдымынат погышо-влак вашлиялтыт. Южышт валёжникым погаш мемнан деке йодын толыт. Кушто тыгай укш-влакын улмыштым мыланна шижтарат. Варажым кузе погаш кӱлмӧ шотышто умылтарена. Тыгай укшлам погымеке, южо еҥ почешыже сайын эрыктен кода, а весе тугак кышка. Кышкен кодышо-влак дене пашам ыштена, шижтарена, протоколым возена. Кодшо ийын кок тыгай еҥым кучымо. А эше тыгат лиеш: валёжникым погымо амал дене кукшо пушеҥгымат руат.
– Тау, жапым ойырымыланда. Чодыра пашада ушныжо.