Статистикым ончалаш гын, тений январь гыч май марте Марий Элыште 817 мужыр ешым чумырен, 976 мужыр ойырлен. Ӱмаште тыгаяк жап дене таҥастарымаште ешым чумырышо мужыр-влак 10,8 процентлан шагалемыныт, а ойырлышо-влак 2,3 процентлан шукемыныт, палдара Маристат.
Могай амаллан кӧра еш мужыр ойырла? Могай тудо, кызытсе еш? Вате-марий коклаште лекше нелылык деч кузе утлыман? Нине да моло йодышлан вашмутым Калыклан психолого-педагогический полышым пуышо республикысе «Доверие» рӱдерын психологшо Е.Е.Чугина вашешта.
– Елена Евгеньевна, еш мужыр-влак утларакшым могай амаллан кӧра ойырлат?
– Ойырлаш але уке кокытеланыме шонымаш годым психолог деч полышым йодыт. Але загсыш ойырлымо нерген йодмашым пуымеке толыт. Тыгай годым айдеме, шукыж годым ӱдырамаш, кӧргыштыжӧ лӱдмашым шижеш: чын ыштем мо, вет пелашем пашадарым мый дечем шукырак налеш, икшывем-влакым поген налын кертеш да молат. 30 ийым эртыше-влак денат, самырыкрак-шамыч денат пашам ыштем.
Кыдалаш ийготыш шумеке, айдеме шке илышыштыже могай-гынат иктешлымашым ышта. Могай кӱкшытыш шуынам манын шонкала. Ешлан кӧра ончычсо шонымашышкыже шуын огыл гын, тидым эше ыштен шуктем манын шонышо еҥ 10-12 ий пырля илымеке ойырла.
Ойырлымашын эше ик амалже – алкоголь. Шке пашамлан эҥертен ойлаш гын, ешыште пӧръеҥ кочывӱдым подылаш йӧрата да тыгодым пелашыж ден икшывыжлан эҥгекым конден кертеш гын, ӱдырамаш ойырлаш шона. Кугурак ийготан родо-тукым, ача-ава еш илышыш шӱшкылтыт гын, вате-марий сайыш огыт шу. Ончыч ешыште икмыняр тукым пырля илен. Самырык-шамыч кугурак-влакын ойыштым колыштыныт гын, кызыт сӱрет весе: вате-марий ача-авашт деч посна илынешт.
– Шийвундо кугыт вате-марий кокласе кылым вашталтен кертеш?
– Кертеш. Южо ешыште ӱдырамаш пелашыж дене окса чӱдылыклан кӧра ойырлынеже, а пӧръеҥ, мӧҥгешла, ешым арален кодынеже. Тыгай ешыште пӧръеҥ изи пашадарым конда, а ӱдырамашлан тиде ок сите, тудо у кӱкшытыш шуаш шона. Кызыт шуко ешыште вате-марий оксам посна кучылтыт, кажнын – шке бюджетше. Ӱдырамаш шона: мый чыла шке ыштен кертам, шкаланем шке оксам ситарем, тугеже пелаш мыланем молан кӱлеш? Але, мутлан, пӧръеҥын оксагалтаж гыч уло роскот тӱлалтеш. Тидын годымат умылыдымаш лектеш.
– Ешыште оксагалта икте лийшаш?
– «Лийшаш» мутым кучылташ келшен ок тол. Кажне еш шке правилже почеш ила. Кутырен келшыман, мутлан, пӧръеҥ иктылан тӱла, ӱдырамаш – весылан. Але пӧръеҥ каласа: мый ешыш оксам кондем, а тый суртым кучет, икшывым воспитатлет. Але мӧҥгешла – ӱдырамаш оксам ышта, пӧръеҥ мӧҥгыштӧ шога, йочам онча. Кызытсе самыныште еш илышыште кугу вашталтыш лийын. Ончыч йӱла кугу рольым модын, а кызыт традиционный манме еш шагалемеш.
– Тугеже тачысе кечылан келшен толшо еш могай?
– Тӱрлӧ. Ончыч ешым ик гана ӱмыр мучкылан чумыреныт. «Ойырлем гын, еҥ-влак, родо-тукымем мом ойлат? Ешым арален коден кертын омыл манын мыскылаш тӱҥалыт», – ӱдырамаш шонен. «Марлан лектынат – чыте, мыят чытенам», – марлан лекше ӱдырамашлан аваже ойлен кертын. Тидак самырык ватым пелашым коден кайыме деч арален. Тыге ӱдырамаш пелашыж дене шкем чын кучаш ӱмыр мучко тунемын. Ончыч ешыште чылажымат пырля ыштеныт, «мый» огыл, «ме» шомакым кучылтын иленыт. А кызыт ешлаште индивидуализм психологий шке вержым налеш. А ешыште кок индивидуалист кужу жап пырля илен огеш сеҥе. Кугу чапле сӱаным ыштат, кум кече пырля илат, «тиде айдеме мыйын огыл» маныт да ойырлат. Койыш-шоктыш дене келшен огыт тол, чӱчкыдын вурседылыт, да тидат ойырлаш амалым ышта.
– Койыш-шоктыш дене келшен огыт тол манмыжым сӱан деч ончыч пален налаш ок лий?
– Ӱдыр-каче келшат, вара, ваш-ваш сайрак пален налаш шонен, возалтде пырля илат. Южо тыгай мужыр ваш-ваш «пелаш» манеш, вес мужырышто «мыйын келшыме ӱдырем» але «тиде мыйын качем» маныт. Мо тыгай еш? Кунам мужыр пырля ила, тудын шке озанлыкше, еш бюджетше улыт. А гражданский брак годым пырля илат, вате-марий семын малат гынат, кажныже шке оксажым посна кучылтеш. Шукыж годым пӧръеҥ пырля илыше ӱдырамашым шке пелашыжлан ок шотло. Пӧръеҥ тидын нерген луктын ок ойло гынат, марлан налаш вес ӱдырым кычалеш.
– Мо тыгай йӧратымаш? Ешым чумырымо годым тудо кугу рольым модеш? Жап эртыме семын ончычсо ныжыл йӧратымаш лушкыдемеш мо?
– Йӧратымаш – тиде шижмаш. Тудым вияҥдаш але йӧршеш пытараш лиеш. Ешыште йӧратымаш, еш илышын романтизацийже нерген ойлаш гын, йӧратымашын «йылмыжым» шымлыман. Ойырен моштыман: тиде йӧратымаш але уке. «Мый вет тыйым йӧратем!» манын, пӧръеҥ тунамак пелашыжым аватмут дене вурсен да тылеч вара вате-марийла малаш ӱжын кертеш. Тиде йӧратымаш огыл.
– Еш илышыште кризис нерген чӱчкыдын ойлат. Мыняр ий гыч тыгай нелылык лектын кертеш?
– Сӱан деч вара ик ий гыч, кум ий деч вара, вич-шым ий эртымеке, тыгак 10-12 ий гыч кризис-влак лийыт. Икымше йоча шочмеке, самырык ача-аван йочам ончымо опытышт уке – еш илышыште чӱчкыдын нелылык лектеш. Ешыште психоэмоциональный напряжений кушкеш. Тыгай годым чытыш лийшаш, пӧръеҥынат, ӱдырамашынат. Шинчын, ваш кутырен моштыман.
– Еш мужырлан ойырлаш шонымо годым психолог дек коштман? Молан?
– Психолог тыланда вашмутым муаш полша: чынжымак ойырлынеда але айдемылан сыренда да ӱчым ышташ шонеда? 2000-ше ийлаште паша опытем гыч ойырлаш шонышо 5 еш гыч нылытше ешым арален коден. Мый декем толшо-влакын тӱҥ йодышышт тыгай ыле: «Ваш умылен огына керт, ончыкыжым пырля илаш манын, мом ыштыман?» А кызыт гын ойырлымо процессым, йоча да пого верч кредалме пагытым илен лекташ полшаш йодыт.
– Ешыште икте-весе коклаште кыл «таза» лийже манын, гармонийыш шуаш мом ыштыман? Могай темлымашым пуэн кертыда?
– Ешыште гармонийыш шуаш южгунам ӱмыр мучко жап кӱлеш. Кутырен келшен моштыман. Ваш пагалыме шижмашым аралыман да айдеме могай, тугай денак илен моштыман. Еш илыш тендан тӱняумылымашдам, кӧргӧ шонымашдам вашталтен кертеш. Тиде вашталтышым приниматлаш, шке умылымашдам вашталташ огыда тӱҥал гын, еш шалана. Вате-марийлан шке кок тӱням ваш ушаш тунемман. Ӱдырамаш, мутлан, борщым шолтен. Пӧръеҥ кочкеш да «Авам вес семын шолта ыле» манеш. Тудо пелашыжын тыршымыжым ок акле. Аватын гай борщым кочнет гын, тугеже ават дек кай але шолтен пуаш йод. Пелашын шолтымо кочкышыжым мокталташ амалым му. Ваш полшымаш, кунам гын мокталтымаш, ешыште шке йӱлада-влакым шонен лукмаш, ваш шинчын кутырымаш пеш полшат. Кастене пелашет ноен толын гын, шӱргыж гыч шупшал да «Тый кузерак?» манын йод. Ваш-ваш шинчаш ончен кутырымо годым кыл лишемеш. Кызыт тыгай тенденций: пӧръеҥ-влак шуко пашам ыштат, технике, автомашина дене, бизнес пашаште ноят. Нунын кӧргыштышт агрессий манме погына. Кастене пӧръеҥ нойышо але сырыше мӧҥгыжӧ толын пура, ӱдырамаш тидым ужеш. Тыгай годым лӱмжылан гынат тудым шупшалман да кеч пел шагат тӱкалыман огыл. Тек тудо лыплана. А эрла шинчын кутыреда. Икманаш, пиалан еш илыш – моткоч кугу да куштылго огыл паша.
– Тау, Елена Евгеньевна.