Кажне айдемын – шке пӱрымашыже. Елизавета Александровна Александровнанат илышыштыже тӱрлыжат вашлиялтын. Кугу Отечественный сар тӱҥалме годым тудо кум ияш веле лийын.
Сар жапым шарналтен
– Ачамын чурийжым ом шарне, – каласкалаш тӱҥале 82 ияш кова. Кугурак лиймекына, авам тудын нерген мыланна эре поро шомак дене кутыра ыле. Ачана Ямбарс тукым гыч улмаш. Кудряшов фамилиян лийын. Ме Морко районысо Ерсола ялыште иленна. Тудо колхозышто счетоводлан ыштен. Кум шольыжо кокла гыч иктыже тӱҥ бухгалтерлан тыршен. Весыже – милиций начальниклан. Кумшыжо олаште кевытым кучен. Чаманен каласаш веле кодеш, фронт гыч иктыжат мӧҥгӧ пӧртылын огыл. Ачамже сар пытыме нерген увертарыме деч вара пуля йымаке логалын. Пошкудо Кабаксола ял гыч пырля лийше салтак йолташыжын шинчаончылныжо ӱмыржӧ кӱрылтын.
– Ешыште ме кум икшыве кушкынна. Кугурак Роза акам сӧй тӱҥалме годым куд ияш лийын. Миклай шольым мый дечемат изи тулыкеш кодын. Ешыште ачай нерген йодыштмына годым акай шучко увер нерген тачысе кече гай шарнем манын кутыра ыле. Повестке дене суртыш миеныт, да ачам деке пашашкыже шортын куржын. Кум изи йоча дене пелаш деч посна тулыкеш кодшо авайлан илышын шуко кочыжым чыташ логалын. Мотор, шымавуч гай кап-кылан, пашалан чулым ӱдырамаш лийын гынат, марлан налаш йодын толшо-влаклан нигӧлан лектын огыл. «Салика» спектакльысе семын йӧратыме Эчукшымак йӧратен, шарнен, ӱмыржым эртарен. Мемнан ончен — кушташ тыршен.
– Йӧсӧ илышым илыме. Чияш, кочкаш лийын огыл, – шинчавӱдшым ӱштылеш. – Авам кодшо шӱшӧ паренгым поген толам да коляшудо дене нӧнчыкым кӱэшт пукшен, тендам шужымаш деч арален коденам манеш ыле. Война пытыме деч вара колхозышто тунам шурным тӱредаш, поген налаш шеледен пуэныт. Ложашым налаш манын, авам писын тӱред пытараш тыршен. Нормым шуктымек, латкуд кило ложашым пуэныт, манеш ыле.
Йыдалым чиен, шовычыш книга-влакым кылден, шужышо пагар дене Кортасэҥер школыш коштынна. Урокыштыжат утларакшым кочкыш нерген веле шонымо.5-6класслам Волаксолаштет тунемынам. Умбакыжым шинчымашым налаш кумылем лийын гынат, начар илымылан кӧра школыш коштын кертын омыл. Авыйлан чот йӧсӧ, полшаш кӱлеш манын шоненам. Шорык фермыш пашаш пуренам да, умбакыжымат оксам ыштен налаш манын, вольыкым кӱташ, ончаш тӱҥалынам. Латныл ияш йоча икымше пашадарем дене ургымо машинам налынам да моткоч куаненам. Ялыште кугурак-влак деч йодыштын, умылкален, тӱрлӧ вургемым ургаш тунемынам. Марлан лекмекат, тиде ӱзгарым пырля наҥгаенам. Икшывем-шамычлан кажне Кугече пайремлан иктаж-мом уым урген чиктенам.
Йӧртатыме пелашыжым йомдарен
– 1959 ийыште шкенан районысо Немычсолаш марлан лектынам. Пелашем дене ваш келшен илаш да илаш веле ыле. 1971 ий 26 майыште Санюкемын 35 ияш улмыж годым ӱмыржо лугыч кӱрылтын, – шинчавӱд йӧре каласкала Елизавета Александровна. – Кум изи йоча дене марий деч посна тулыкеш кодынам. Кугурак ӱдырем латик ияш лийын. Шудым солаш вич менге тораш коштмо. Изинекак Лида кугуеҥ гае солен моштен. Пум ышташ чылаштым поген наҥгаем да чон йӧсем дене муралтем, шыпак шортам ыле. Валерик эргым тунам кандаш ияш веле лийын. Ванюш ача деч посна вич ияш кодын.
Елизавета Александровна мыланемат муралтыш. Тыгай шомак-влак шинчавӱдымат луктыч.
Олыкшат кугу, саважат нӱшкӧ,
Солалтен пу(ы)шыжат лийын огыл.
Ялжат кугу, калыкшат шуко,
Арален налшыжат лийын огыл.
Олыкышто кошташ сае,
Шудо кужу да йӧсырак.
Ялыштыже илаш сае,
Пелаш уке да йӧсырак.
Ялысе паша
Е.А.Александрова Немычсола ял фермыште 27 ий пашам ыштен.
– Тунам тӱжем наре сӧснам ончымо, – ойла тудо. – Ныл шагатлан кынелын, пашашке вашкыме. Вольыкым пукшаш пареҥге кӱлын гын, йӱштӧ йӱран кече годымат пасушко вожскаскам погаш лекме. Ӱдырамаш-влак яшлык тич пареҥгым оптена да орвам кычкыме имне шогымо верыш нумалына ыле. Паша чотак логалын. Тылеч посна суртыштат ышташ кӱлын. Пакчашкат кажне ийын тӱрлӧ кушкылым шынденам, вольыкымат онченам. Йоча-шамыч нергенат шоненам. Ятыр йӱштӧ-шокшым чытыме.
Кутырен шинчымына годым Елизавета Александровнан Лида ӱдыржӧ изи годсо картычкыжым кондыш да шыргыжалын пелештыш: «Авый изина годым мемнам тыге моторын чиктен. Теве могай модный калпак ден йытыра тувырым мылам урген улмаш».
– Куд классан шинчымашан улам гынат, илыш шукылан туныктен, – мане ава. – Паша деч вара йӱдым материалым келшышын пӱчкедем да йочам-влаклан чиемым ургаш шинчам ыле.
«Шкеже тунемше омыл гын, кеч нуныжо келшыше специальностьым налышт манын шоненам. Кызыт ынде чонем лыпландарем. Чылан йолӱмбак шогалыныт. Лида, Изнур школым тунем пытарымекыже, Ежовышто совхоз-техникумышто шинчымашым налын. Кумло ий Вечын селасе «Рассвет» колхозышто бухгалтерлан ыштен. Кызыт ынде – пенсийыште. Валерик изинек механизатор лияш шонен. Моркысо СПТУ-што трактористлан тунемын. Ванюш Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто механик специальностьым налын. Чыла икшывем ешан улыт. Ынде кандаш уныкан кова лийынам. Эше уныкам-шамычын латкум шочшышт кандарат.
Ӱдыр, веҥе дене пырля
Елизавета Александровна кызыт Советский районысо Вечын селаште Лида ӱдыржо да Гена веҥыж дене пырля ила. Петровмыт ешын кок пачашан пачерыш пурымем годым арулыкым пӧртӧнчылнак ужым. Илыме верыштат йоҥгыдо. Кажныштын – посна пӧлем. Поро кумылыштат вигак шижалте. Ӱстембал тич чесым погеныт. Озавате когыльымат кӱэштын, салатымат ыштен. Шокшо шӱрымат пукшышт. Ӱстел йыр чылан кочкын шинчыме годым Елизавета Александровнан ӱдыржӧ аважым вӱчкалтен, поро шомак дене тыгерак каласыш: «Авыйым тышке пырля илаш кондымыланна апрельыште кум ий лиеш. Тудлан посна пӧлемым ойыренна. Мебельым келшышын йӧнештаренна. Тый ынде пашам ыштен ситаренат, ласка шоҥгылык дене иле манына. Уныкаже-влакат унала толыт да тудын йыр мӱкш гае пӧрдыт. Чылан йӧратат. Пелашемат авыйым пеш пагала, чамана. Илышыште мемнам эре шке тыршымашыже дене ӧрыктарен да куандарен, ончыкылыкна верч кӱлын тыршен. Тораште тунеммына годым кажне шуматкечын капка ончыко лектын шогалеш да вучен шога ыле. Поро кумыл дене вашлиймыже эре чоныш логалын. Южгунам шочшем-влак деке Йошкар-Олашке каем да кунам ынде толат, ӱдырем, манын йыҥгырта. Чолгалыкше кызытат палдырна. Яра шинчен ок керт. Кидпашалан пеш мастар. Ончыч Ванюш шольымын ешыж дене Немычсолаште илымыж годымат тӱрлӧ газетым лудеш ыле. Ынде «Кугарнян» кажне номержым кидыш налын, чыла лаштыкым шергалеш. Южгунам ме лудын она шукто да тиде изданийыште тыге возымо ыле, паледа мо манын, йодеш. Чыла уверым мыланна каласкала».
Каяш тарванымекем, Елизавета Александровна ӱдыржыге, веҥыжге ужаташ лектыч. Тыге порын кутырен шинчыме деч вара машина дене Йошкар-Олашке кудалме годым тӱрлыжымат шонкалышым. Коча-кована, ача-авана могай нелылык гоч эртеныт. Ме нунын деч порылыкланат, пагалымашланат, чолгалыкланат тунемшаш улына. Самырык годым илышыште чылажым огына умыло. Теве тыгай ава чон. Шке икшывыже верч тургыжланыше. Илышыште таклан огыл ойлат: «Ава шӱмым от ондале».
Тӱрлыжымат вискален, шкемын почеламутлан возымо «Пӧртылмем вучет, авай» мурым шарналтышым да кумылем тодылалте. Елизавета Александровналан пеҥгыде тазалыкым, пиалан шоҥгылыкым тыланем. Тек илышыштыже чыла сае лиеш.
Снимкыште: Е.А.Александрова Лида ӱдыржӧ да Гена веҥыж дене пырля.
Фотом еш архив гыч налме.
—