Чодыраште, пӱртӱс лоҥгаште коштын, ме пуйто шулдыраҥына, вуй гыч уда шонымаш кораҥеш, вий-куат ешаралтеш, чон ласкалык дене темеш. А мые тидым Параньга район Яҥгетсола ялын ик уста еҥже, садончышо, ончычсо чодыра пашаеҥ Иван Иванович Поповын дендросадышкыже логалмеке шижым да йомакысе чодыраште лиймемла чучо.
Пӧртшӧ ваштареш улшо пел гектар наре мландыштыже тудо 1993 ий годсек садым кушта. Шоналташ веле, 28 ий ты пашажым ӧрдыж еҥлан ончыктыде, газет ден журнал, радио ден телевиденийлан палдарыде шуктен толын. Мыланна – «Кугарня» газет редакцийлан – «изи чодыражым» ончыкташ, шуктен толмо сомылжо нерген каласкалаш келшыш.
Кугу чодыраште тыршен
Иван Иванович Поповын суртшо Яҥгетсола ялысе ик уремыште верланен. Кушкылым, пушеҥгым йӧратымыжым пӧрт воктенже кушшо садерлажым ужын умылаш лиеш.
Ватыже 12 ий ончыч ӱмыр лугыч лийын. Ялыште ӱдыржӧ ешыж дене ила. Сандене ачай, кочай деке лишыл еҥже-влак пурен лектыт, полышкалат. Каныш годым вес вере илыше ӱдыржӧ ден эргыже-влак толын каят.
Иван Поповлан чодыра паша палыдыме огыл. Чувашийысе Мариинско-Посадский лесотехнический техникумышко техник-лесоводлан тунем лекмеке, паша корно Вологда оласе Йӱдвел лесостроительный предприятийыште тӱҥалын. Тушто тудо 3 ий чодырам шымлымаште тыршен.
«Студент пагыт веселан эртыш. Туныктышо коллектив виян ыле. Адакшым тушко ончычсо лесникын, сонарзе-влакын эргышт тунемаш толыныт. Ты профессий мыланем лишыл лийын. Марий кундемыште паша вер укелан кӧра производственный практикым Карелийыште эрташ логале – шомакшым тӱҥале Иван Иванович – Лесостроительный экспедицийыште тыршенам. Карелийыште, Вологда, Коми, Йӱдвел Урал да моло тайгаште лийынам. Мемнам вертолёт дене тушко намиен кодат ыле. Бригадыште 11 еҥ лийынна. Шошо гыч тӱҥалын вес теле марте тушто тыршенна. Чодыран кузе уэмдалтмыж шотышто учёт ышталтын. Кажне 20 ий эртымеке, чодырам уэш ончат, мо вашталтмым шотыш налыт. Тыге чодыран картшым ыштат. Кумдыкым эскерет, тушто могай пушеҥге, кушкыл улмым, ужалышаш чодырам шымлет. Чыла ты сомыл кугыжаныш реестрышке пурталтын. Илыш тушто пеш оҥай ыле: сонарлыме, колым кучымо».
Марий кундемыш чон ӱжын
Ӧрдыж вер гыч Марий Элышке пӧртылмеке, 9 ий Кужэҥер районысо Руш Шой лесничествыште мастерлан, лесотехниклан, лесничийын полышкалышыжлан пашам ыштен. Тушто ешге илаш тӱҥалыныт. Но варажым ешыже шочмо Яҥгетсолашкыже куснен. Суртоза колхозысо КЗС-ште машинистлан да моло пашам ыштен, Нина пелашыже фермыште сӧсна ончышылан тыршен. Коктын вич шочшым ончен-куштеныт, кызыт кажныже шке илыш корныш шогалын, шкештат ача-ава лийын шуктеныт.
Шарнымаш сад
Чодыра илышлан тунемше еҥлан пӱртӱс лоҥгаште гына ласка, куштылго. Икана И.Попов мотор садым ачажын Кугу Отечественный сарыште кредалше кум изаже Яков, Михаил, Иван Решетовмытым шарныме лӱмеш почын.
«Ты верыште нунын йыгыре суртышт верланен. Сарыште ӱмырышт кӱрылтын. Ик шонымаш почеш весе толеш. Молан кудалтен кайыме мландым садыш савыраш огыл? Тидым нунын лӱмеш ышташ, нунылан пӧлеклаш шонышым. 1993 ийыште ты мландым нальым да пушеҥгым шындылаш тӱҥальым. Эн ончыч иман пушеҥге-влакым, вара –пистым, тумым, шопкем», – ойлыш Иван Иванович.
Тудын садыштыже тумо, кож, пӱнчӧ, куэ, шопке, писте, тыгак грецкий, маньчжур, фундук пӱкшермыла, карлик сорт олмапу да тулеч моло пушеҥге-влак кушкыт. А кушкылжо – шотлен от пытаре. Чылаже 37 тӱрлӧ утла пушеҥге, 37 тӱрлӧ вондер, 14 тӱрлӧ поҥго улыт. Мотор пеледыш-влак пеледалтыт, поснак орхидей нерген каласкалыш. Изи чодыраштыже ятыр кайык ила, тыште эсогыл мераҥ-влак игым луктыт. Але марте тыгайым ялыште ужын омыл ыле, да мыланем поснак оҥайын чучо. А сад озан мутланымыжым колышт от нойо, шуко пайдале шинчымашым налат.
«Пушеҥге-влак айдеме гае улыт. Южышт икте-весе дене келшен толыт, пырля сайын кушкыт. А весышт, мӧҥгешла, икте-весым огыт чыте. Мутлан, лыстанвӱнчӧ (лиственница) ден тумо пеш келшат. Коктын чык шочыт гынат, чот сайын кушкыт. Нунын коклаште аллеопатий уло. Тумо ден пӱнчым пырля шындыман огыл. Писте чыла пушеҥге пелен сайын кушкеш. Тудо тыгак мландым пойдара, йогышо лышташыже минерал ӱяҥдыш семын пайдале. Такшым йогышо пушеҥге лышташым мый ом эрыкте. Тынар минерал ӱяҥдыш пушеҥге вожышто, укшышто уке, кунар – лышташыште», – палдарыш тудо.
И.Попов утларакшым шкенан велне кушшо пушеҥгым, кушкылым шында. Ты пашам шуктымо годым лесоводствын чыла правилыжым шотыш налеш. Сандене тудын шындылме пушеҥгыже-влак сайын, ӱчашен-ӱчашен кушкыт. Южо пушеҥгым родо-тукымжо Рига гыч колтат. А кедрым нӧшмӧ дене кушта.
Ветеран-влаклан – шкешотан парк
И.Попов ты изи садше воктене 1 гектар мландым арендыш налын. Тиде верыште Яҥгетосла ялыште шочын-кушшо, илыш дене чеверласыше ветеран-влак лӱмеш 7 ий ончыч паркым ышташ тӱҥалын. 2020 ийыште ты яллан 600 ий темын. Тыге Иван Иванович ялын негызлалтме жапым, 1420 ийым, тиде цифрлан келыштарен, пушеҥге-влакым (тумым, лыстанвӱнчым, кожым, пистым, пӱнчым) шынден. Тудын мутшо почеш, тиде цифр космосышко миен шужо манын ышталтын.
Иван Ивановичын моткоч келге шонымашан, пайдале пашам шуктымыжо кугешнымаш кумылым лукто. Тудын тыршымыжым Яҥгетсола калык акла. Вет ты пӧръеҥ ял верч азаплана, тӱрлӧ пашам вораҥдарен колташ полша.