Ужар, свежа кушкылын тазалыклан моткоч пайдале улмыжым чыланат палена. Ме тӱрлӧ салат шудым, укропым, петрушкым да ятыр моло ужар кушкылымат кочкаш тыршена. Йӧн уло гын, нуным ончен куштена, уке гын, кевытыште налына. Ала-молан тыге тунемалтын: мо пакчаште кушкеш, тудо кочкыш, а мо олыкышто але чодыраште, тудо тыглай шӱкшудо. Пӱртӱсын поянлыкшым аклен моштышо-шамыч «ир» кушкыл-влакын пакчаште кушшо деч пайдалырак улмыштым сайын палат, уло кумылын пӱртӱсын пуымо сийжым погат да кочкыт. Майыште ме икмыняр кушкыл нерген возенна ыле, а ты гана кочкаш йӧрышӧ кушкыл-влак дене умбакыже палдарена.
ПОЛДЫРАН
Полдыраным ожно ковышта олмеш кочкыныт. Тиде кушкыл утларакше шӱрым шолтымо годым кучылталтын. Арам огыл руш йылмыште тудо «борщевик» маналтеш.
Тиде мутым колмеке, южо еҥже шуко вере вашлиялтше аяр полдыраным гына шарналта. Тиде амал денак пытартыш жапыште полдыран шудо деч шукын лӱдыт. Садлан ты кушкыл нерген ойлымо деч ончыч аяр полдыран-влак (борщевик Сосновского, борщевик Мантегацци) деч тыглай полдыраным (борщевик сибирский) ойыраш тунемман.
Кушкылын кугытшым шотыш налза. Кочкаш йӧрышӧ полдыран «осал родыжо»-влак деч лапкарак, тудо 1 метр наре кушкеш. Лышташыже шемалге ужар тӱсан, шукырак «пӱчкышан», пунанрак, пушкыдырак. Аяр полдыранын лышташыже волгыдырак, ошалге ужар тӱсан, яклака, йылгыжалше. Эн тӱҥжӧ – аяр полдыранын пеледышыже ошо лиеш, а кочкаш йӧрышӧ полдыран нарынчалге-ужар пеледышан.
Кеч-мо гынат, кочшаш полдыраным нигунам поген огыдал гын, тидым шкетын ида ыште. Тиде кушкылым ончыч ужшо, кочкын ончышо еҥ веле сай полдыран деч аярым раш ойырен мошта.
Тыглан полдыран вӱдыжгырак олыклаште, чодыраште але эҥер воктене шочеш. Нӧргыж годым тиде кушкылын вургыжым (полдыранвучым) пунан шӱмжӧ деч эрыктен кочман. Моткоч тамле, шерырак, изишак киярым ушештара. Полдыранын лышташыжымат, вожшымат кочкаш лиеш. Лышташым гын шокшо вӱд дене когарташ темлалтеш. Вожышто 10% наре сакыр да ятыр пайдале вещества улыт. Ты кушкыл эфирный ӱйлан, фолиевый кислоталан, протеинлан, кумаринлан да С, Р витамин-влаклан поян. Тылеч посна полдыраныште17 тӱрлӧ аминокислота уло. Полдыраным жаритлен, шолтен я ужаргымак кочкаш лиеш. Чылан кочкын кертыт, нимогай лӱдыкшӧ уке.
Полдыран шӱр:
Кӱлыт: 300 гр полдыранвуч ден лышташыже; 1,5 литр шылан лем; 2 изирак йошкарушмен; 2 пареҥге; ужар шоган; уксус; шинчал; изишак сакыр; нӧшмӱй.
Пареҥгым шӱмжыге посна шолтыман, вара эрыктен, кубик семын падыштыман. Полдыраным шокшо вӱдеш когартыман, изишак кошкымекыже пӱчкедыман. Йошкарушменым кубик семын падыштен, нӧшмӱеш, уксусым ешарен жаритлыман. Пареҥгым, полдыраным, йошкарушменым, шылан лемым пырля ушен, шинчал ден сакырым шавалтыман да 5-7 минут шолтыман. Мучашлан шоганым падыштен ешарыза. Кӱмыжыш волтымеке ты шӱрыш шолтымо муным покшеч пӱчкын пыштыза, ик совла ӱмбалым ешараш лиеш.
ТУАРАШУДО
(сӧснатуара)
Тиде кушкыл мальвовый тӱшкаш пура. Чыла вере шочеш: пакчаште, савар воктене, корно тӱрыштӧ. Июнь гыч сентябрь марте пеледеш. Изи туара гай койшо икымше саска-влак июльышто тӱвырген шуыт. Нуным октябрь мартеат поген кочкаш лиеш. Туарашудын нӧргӧ лышташыже тамле, тудым салатыш ешарыман але тыгак кочман.
Туарашудышто аскорбиновый кислота, каротин, витамин-влак улыт. Белок шуко улмо шот дене туарашудо бобовый тӱшкаш пурышо кушкыл-влак дене икгай манаш лиеш. Тудым карныктыш да шоло атоний годым кочкаш темлат. Шудо лышташыште улшо тазыла логарым кылмыме чер деч арала, пуалмым чара.
АРЛЫГАН
(вуйдеҥге, ырлыканшудо, кипрей)
Тиде кандалге-йошкар пеледышан кушкылым кӧ ок пале?! Арлыган дене ямдылыме чайын пайдаже нерген ме шуко колынна. Но ты кушкылым чай семын веле огыл, кочкыш семынат кучылташ лиеш: лышташыжымат, вожшымат. Тыште моткоч шуко белок, углевод, сакыр, органический кислота-влак улыт.
Лышташым тыглай салат лышташ семын кучылтман, а вожым свежамак але шолтен кочкаш лиеш. Тылеч посна арлыган вожым коштат да тӱят, ложашым ямдылат. Тышке уржа я шыдаҥ ложашым ешарен, мелнам, лепошкам ыштат. Тыгыдемдыме вож дене пучымышым шолтат. Шуктымо вож спиртан йӱышым ямдылыме годым кучылталтеш.
«Сай» салат
Арлыган шудо лышташым тыгыдын падыштен, пӱчкедыме шинчаланшудо дене варыза. Тышке тыгыдемдыме шолтымо муным ешарыза.
«Тазалык» мелна
Арлыган вож дене ямдылыме 100 г ложашым 200 г кеч-могай (уржа, шыдаҥ, кукурузо, шемшыдаҥ да молат) ложаш дене варыман. Тышке 500 мл кӱчымдорыкым але кефирым, муным, сакырым, шинчалым ешарен лугыман. Изи мелнам нӧшмӱым пыштыме салмаш жаритлыман.
Палаш оҥай:
- Арлыган шудо пелед пытымекыже пунаҥеш. Ожно ты пун дене кӱпчыкым ыштеныт. Пун кӱнчылам шӱдырен, шӱртым ямдыленыт. Кушкылын вургыжат шӱртым ыштымаште кучылталтын.
- Николай II кугыжан ешыжым эмлыше врач Петр Александрович Бадмаев арлыган кушкылым шымлен, тудын кугу пайдаже нерген ойлен. Эмлызе 110 ийым илен да 100 ияш улмыж годым йочаже шочын.
КИЯКШУДО
(кияк, йожгашудо, яжгашудо)
Медициныште йожгашудым эм шудо-влак радамыш огыт пурто гынат, тудын нерген ойлен кодыде ок лий. Молан манаш гын кугурак еҥ-влак деч «тиде шудын вожшым кочкына ыле» манмым ик гана веле огыл колаш логалын. Тудо моткоч тамле, пушкыдо да моло кушкыл семынак пайдале.
Ты кушкыл осоковый тӱшкашке пура. Ты тӱшкаште шуко тӱрлӧ кияк-влак улыт. Икте чодыраште шочеш, весе – пустыньыште, кумшо – Арктикыште… Ме коремлаште, вӱдыжгӧ але ночко верлаште шочшо йожгашудо нерген ойлена. Шудым тӱҥжӧ гыч кучен шупшылат гын, ты кушкыл вож гыч эрыкталтынак лектеш. Кушкылын ӱлыл ош ужашыжым кочкаш лиеш.
- Южо элыште ожнысо кочкыш йӱлам таче мартеат араленыт. Английыште, мутлан, салатыш лумйымал шудо лышташыжым оптат, Японийыште лопшудо лышташ гыч тӱрлӧ сийым ямдылат, а Францийыште илыше-влаклан мамыквуй лышташ – йӱлаш пурышо кочкыш.
- «Изборник Святослава» – акрет руш возыктышын памятникше (XI курым) Тыште тыге возымо: «В овоще силы велики». Тудо пагытыште пакчасаска кызытсе наре лийын огыл. Тунам илыше-влак лачак пӱртӱсыштӧ вашлиялтше кушкыл ден шудо-влакым «овощи» манын лӱмденыт. Икмыняржым шке пакчашкышт конден шынденыт. Кырашудо (ир шоган) але шинчаланшудо кызытат кажнын пакчаштыже кушкеш, очыни.