Херсон – Украинын кечывалвелныже, Днепрын кӱшыл пурла могырыштыжо верланыше ола. Тышеч Шем теҥыз марте тора огыл.
Олаште 2019 ий 1 январьлан 289 тӱжем еҥ илен, кызыт моткоч шагалын кодыныт.
2022 ий 3 март гыч 11 ноябрь марте тыште Российын войскаже шоген. 11 ноябрьыште войскалан олам кодашыже верештын. Кызыт Украинын военный вийже озалана.
Тунам тышеч шуко еҥым Российын моло олашкыже мобилизоватлыме.
Сентябрьыште Российыш пурымо шотышто референдумышто Херсон областьыште 87,05% еҥ Российыш пураш йӱклен.
Тыште телымат роза пеледеш
Марий кундем У Торъял район Васлисолоа ялыште шочын-кушшо Светлана Петухова ден Евгений эргыже Херсон гыч моло-влак дене пырля 23 октябрьыште каеныт. Тунам Россий войска калыкым тышеч мобилизоватлаш тӱҥалын, вет лишыл жапыште тыште кугу кредалмаш лийын кертын, Николаев ола могырым чот лӱйкаленыт. Тидым илыше-влакат шижыныт. Да арам огыл. 11 ноябрьыште тушко украин войска пурен. Кызыт Россий верч шогышо-влакым тӱрлын орландарат.
Светлана Петухова дене Медведево посёлкысо пачерыште вашлийын мутланышна. Тышке нуным жаплан племянникше илаш пуртен. А Херсон гыч нуно пеленышт лач кок рюкзак вургемыштым веле налыныт. Да пырысыштым.
– Светлана, кунам те Украиныш илаш кусненда, вигак Херсон олашке мо?
– Херсоныш мый 1975 ийыштак каенам. Тунам Галя акам тушко марлан лекте. Мыйым сӱанышкыже ӱжӧ. Тачысе жап дене таҥастараш гын, тунам Херсон узьмак гай чучын. Мый сӱаныш пальто дене толынам, а тушто январьыште роза пеледеш. Мылам пеш келшыш. Вара акам тушко ӱжаш тӱҥале. Нуно Херсон воктене Чернобаевка селаште иленыт (кызыт тушто чот лӱйкалат). Ты селаште У Торъял район Укташ гыч марий-влак шукын лийыныт. Ӱдырамаш-влак дояркылан ыштеныт. Мый Херсонышто 1982 ий марте иленам. Вара, ачам черланымеке, уэш шочмо верыш пӧртыльым, Йошкар-Олаште «Контакт» заводыш пашаш пурышым. Кок ий гыч ачам ош тӱня дене чеверласыш, эше кок ий гыч – авам. Нуным поген пыштымеке, тыште мыйым нимо кучен огыл, уэш тушко акам деке лишкырак кайышым. Тиде 1986 ийыште ыле. Кызыт умылем: мылам тушко каяш ок кӱл ыле, акамым арам колыштынам.
– Те вет тунам тыге лиеш манын пален огыдал.
– Тунам Совет Ушем ыле. Ваш келшен иленна. Херсонысо Судостроительный заводышто металл да инструмент-влакым тергышылан (контролёрлан) ыштенам. Туштак эргым шочо, Тудым шкетак ончен куштенам.
Нелыже СССР шаланымеке тӱҥале. Школлаште эркын украин йылме дене туныкташ тӱҥальыч, руш фамилиян-шамычым тӱрлын шыгыремдылыт ыле. Херсонышто утларакшым руш-влак иленыт гынат, 2000 ий тӱҥалтышлан олаштына руш йылме дене туныктымо школ ыш код. Ола воктене ик тыгай школ ыле, но тушко логалаш моткоч неле лийын. Украин йылме дене кутырымаш модыш пурыш. Эсогыл шотан пашам муаш неле лийын, улшыштыжат тӱрлын шыгыремденыт. Теве Судостроительный заводышто ик жап склад вуйлатышылан ыштенам. Тунам мыйым тӱрлын ишаш, арамлан титаклаш (подставитлаш) тӱҥальыч. Иктаж-мом документ деч посна налын каят, вара мыйын ӱмбак «сакат». Тыге шуко гана лийын. Тидлан кӧра паша гыч кораҥаш вереште. Ик жап паша деч посна шинченам. Вара кӱмыж-совлам мушшылан йодын миенамат, мылам ойленыт: «Ончалына эше». Пуйто вуйлатыше должностьыш верым йодам. А вес пашашке мийымекем, ме тушко кандидат лийынна: мый да украинке ӱдырамаш. Мыйым огыл, а тудым нальыч.
– Те руш омыл, марий улам манын кертыда ыльыс.
– Тыгайым ончен огытыл. Тӱҥжӧ – мый Российыште шочынам, тыште рушла мутланем, тугеже нунылан ала-могай тушман улам. Тыгай политике шарлыш. Рушым да Россий гыч толшо-влакым чот шыгыремдылыт ыле.
2004 ийыште «Оранажевый революций» тӱҥалмеке, мый умылышым: «Тетла илыш ожнысо гай огеш лий». Уремыште студент-влак коштыт, ала-мом йӱлатат, кычкырат.
Чын, мемнан дене Донбасс деч ятырлан сай лийын. Кугу лӱӥкалымаш, кредалмаш-влак уке ыльыч. Но садак ласкан илаш лийын огыл.
Мый тунамак тышеч каяш шонаш тӱҥальым. Но ончыч эргымын школым пытарымыжым вучышым, институтыш пурыш. Вара акам чот черланыш, тудым ончаш вереште. Ик жап гыч шкежат, ушым йомдарен, ятыр жап эмлымверыште кийышым.
– Херсонышто тендан мо кодын? Тетла тушко огыда кай мо?
– Тушто ме эргым дене Судострительный заводын тӱшкагудыштыжо иленна, пачерлан черетыште шогенам, но черет толын ыш шу. СССР деч ойырлымеке, черетым оксала ужалаш тӱҥальыч, тыге шеҥгелне шогышо-шамыч илыме верым ондак налын пытарышт. А мыйын, шкет ӱдырамашын, уто оксам уке ыле. Варажым рушла кутырышо-шамычым шотышкат налын огытыл.
Галя акам колымыж деч ончыч Чернобровкышто пӧртшым эргымлан завещатлен ыле. Но пошкудо украинке ӱдырамаш ала-кузе ты пӧртлан уэш завещанийым ыштен. «Кычалаш тӱҥалат гын, акат почеш кает», – маньыч мылам. Садлан ты пашам кудалтышым. Кызыт тушто чот лӱйкалат. Акамын суртышкыжо шукертсек миен огынал.
Эвакуаций годым Херсон гыч шуко еҥым луктыныт. Ятыр еҥын Россий паспортшо уло, Светлана ден эргыжат ынде Российын гражданинже улыт. Украин паспортыштат эше уло. «Йӱклымаш деч вара Херсон область Российын территорийжылан шотлалтеш, ме россиянин улына. Садлан беженец але вес статусна уке. Уто полышым огыт пу. Российысе пенсийым налаш тӱҥалам. Ойлышт, минималке веле лиеш. Кызыт эн кугу йодыш – эргымлан пашам муаш. Тудо вет мыйым кызыт нигуш кудалтен коден каен огеш керт. Черлырак улам, илыме вернат уке. Погымо оксанам Херсон гыч тышке толаш кучылт пытарышна. Ятыр жап документ дене кошташ вереште», – пелештыш пытартышлан Светлана.
Чынжымак, кызыт нунылан нелырак. Тамлырак кочкышым, арверым налашат уто оксашт уке. Тӱҥжӧ – ӱстембалне кинде лийже. У Торъял вел гыч кок тукым шольыжо Николай Сидоркин мӱйым, пареҥгым, пакчасаскам конден коден, моло арвер денат полшен. Ӱшанена, нунын чыла сай лиеш.
Ирина Степанова.