Миф але чын?
Акрет годсо шуко геройна мифысе образ улыт. Мутлан, Онар, Чоткар, Чумбылат. Тылеч посна калыкна легендарный еҥ-влакымат шарнен ила: Акпарсым, Акпатырым, Пашканым, Полтышым.
Чаманаш гына логалеш, нунын нерген исторический источниклаште чын факт-влак аралалтын огытыл. Сандене кызытсе мартеат иктышт нуным чын лийше еҥ-влаклан шотлат, а весышт иктешлыше образ семын гына ужыт. Но тидын годымак ятыр событийлаште участвоватлыше нине патырна-влакын илымышт нерген раш данный уке. Можыч, нунат мемнан семынак нимогай героизмым ончыктен огытыл? Ала антигеройлан шотлыман? Нине йодышлам умылен налаш возен кодымо материал-влакым ончалман. Лач тушто XVI курымысо исторический событийлаште лийше марий еҥ-влакын пӱрымашышт нерген ойлалтеш.
Тугай
XVI курым кыдалне курыкмарий-влак кокла гыч ик эн палыме да пагалыме еҥлан Тугайым шотленыт.
Источникыште тудын титулжым ончыктымо огыл. Очыни, сотник але икмыняр ялым вуйлатыше он лийын. Тудо военный ушемым ыштыме шотышто Сафа-Гирей Озаҥ хан ваштареш Москосо кугыжанышын вуйлатышыж дене кутырен ончымо шотышто инициатор лийын. Тиде действийым ышташ икмыняр событий полшен.
Икымше. 1545 ийыште Москосо лӱмлӧ он Иван VI Казанский сарым тӱҥалын, Озаҥ хан ваштареш кум флотилийым колтен. Нунышт Озаҥ ола йыр, тыгак Юл, Вӱтла да Ош Виче Эҥерла воктене, тидын годымак Курык могыр ял-влакым пытареныт. Тиде 13 ий жапыште (1532 ий гыч шотлена гын) руш войска икымше гана Озаҥысе мландыш керылт пурен. Тылеч вара рашемын: вашке руш войска кугу поход дене лектеш, тыгодым кугу эҥгек ышталт кертеш.
Кокымшо. Сафа-Гирей хан Озаҥысе феодал-влакын ӱшанле огыл улмыштым пален налын да казнитлаш кӱштен. Тиде оппозиций тӱшка пеш кугу лийын, вет тусо феодал-влак Крымысе татар-влакын поян кашакышт кид йымалне пызырналт иленыт. Сафа ханым Крым династийын Гире авырен налын. Факт почеш Озаҥ ханство Сафа-Гирей годым Крым ханствын кид йымалныже лийын, сандене Крымысе татар—влакын поян кашакышт Озаҥыште илыше-влакым толен иленыт. Поснак Озаҥ ден Крым коклаште корнышто вашлиялтше экономически вияҥ толшо Курык могыр калыкым индыреныт.
УМБАКЫЖЕ — «Кугарня» газетыште (2024 ий 13 сентябрь) лудса.
Сергей Свечников,
историй науко кандидат.
Эльвира Терентьева кусарен.
Снимкыште: С.Таныгинын «XVI курымысо марий-влак» сӱретше.