Шукерте огыл «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт Мария Илибаеван «Ок тол шӱшпыкшат муралташ» книгам савыктен лукто. Тушко Мария Каликаевнан пытартыш ийлаште возен кодымо повестьшым да ойлымашыже-влакым чумырымо. Сылнымут мастарын кажне произведенийже келге шонымашан, пӱсӧ морально-этический да философий сынан йодыш-влакым тарвата, айдемын кӧргӧ тӱняжым, чоншижмашыжым кумдан почын пуа. Книга гыч ик ойлымашым лудаш темлена.
ОЛМАЖЕ ОЛМАПУ ДЕЧ…
Кузьма школышто пырля тунемме йолташыжын, Асмайын, пӧртылмыж нерген кольо. Ынде мыняр ий ужын огытыл? Кумло вич ийже уло дыр. Можыч, утларакат. Шотлымо шотышто Кузьман вуйдорыкшо леманрак. Математикым школыштак йӧратен огыл. А оксам гын ызыра сайын шотла! Икманаш, Кузьма Асмай йолташыжым школым тунем лекме годсек ужын огыл. Ужешат ыле дыр, но Асмайже мо школым тунем лектын, шочмо ялыштыже вуйжым ончыктен огыл. Эре тораште, мӱндырнӧ илен коштеш. Адакшым ялыште вучен шинчыше нигӧжат кодын огыл гын…
«Йолташ» манмаште, Кузьмалан Асмай илышыште нигунамат йолташ лийын огыл. А пырля тунемме годым чыла дене лишыл лият: пырля шургет, пырля тӧрштылат, мӧҥгӧ пашам икте-весыным кусарет.
Шоҥгемме велеш шочмо кундем шупшеш, маныт. Асмайымат шупшылын докан. Родо лийшыж деке толын пурен.
Кузьма Асмайым тора гычрак ужат, юарленрак шоналтыш: «Чиемжат «так себе» гына. Ялыште илем гынат, мыйын чиемем туддеч сайрак. Тунемме годым, от пале, «ударник», «отличник» лийын толашат, тьфу! Мый удан тунемынам гынат, кызыт, чиен шынден, еҥ ончык шогалын кертам! Те илышыште ударник, отличник лийын ончыза – тиде вес паша».
Кузьма еҥым кеч-кунамат тӱжвал тӱс да чием дене аклаш вашка. Эн кугу акым, мутат уке, шке пӧрткӧргӧ погыжлан пуымаште ужеш. Чын, тудо пӧрткӧргӧ погыж дене моткоч кугешна.
Асмайын могайрак шинчымашан улмыжымат, кушто, мом ыштымыжымат Кузьма ок пале. «Томам вургемым веле шоҥал коштеш гын, раш, кӱшкак нӧлталтше кайык огыл», – семынже иктешла. Кочегарке пашаж гыч пӧртылшыжла, Кузьма Асмай дене кенета шинчаваш тӱкнен вашлие:
– Кузя, тый улат?! – пален-палыде ончалын пелештыш Асмай.
– Самый тудо! – оҥым кадырта Кузьма. – Мый тыйым вес вере ужам гын, ом пале ыле. Шӱкшемынат, земляк! Тугай каҥга улат, ватет ок пукшо мо?
Асмай ала-мом ак-мук пелешташ тӧчышат, шып лие.
– Мыйым вате сайын онча. Пала, пагарже пуста гын, пӧръеҥ пашалан йӧрдымӧ.
«Двоечникет», ужат, кузе кутыраш тунемын», – шоналтен шуктыш Асмай. Тыгодым Кузьман йӱкшӧ шагат куку шотлымыла шотлен ойлаш тӱҥале:
– Вӱташтына нигунамат кок сӧсна деч шагал лийын огыл. Шыллан тӱнен илымашна уке. Кувалан изирак цивилизацийым ыштен пуэнам: ургымо, мушмо машина-влакым налын шынденам. Шокшо шонданым ыштен шогалтенам. Оласе-влак деч удан огыл… Уке, можыч, сайракат илена. Кок камеран холодильникна уло, пӧрткӧргыштӧ чыла вере – пырдыжыштат, кӱварыштат –
ковёр, кок гараж!
– Кок машинат уло мо?
– Иктыштыже «Нивамым» кучем. Вес гаражышкем тракторым шогалтенам. Кызыт колхоз уке, пакчам шке куралына, шудымат шкак ямдылена, садлан трактор кӱлеш. Мӱй мыйын лучко вочко дене шога. 45 омартасе мӱкшем-влак эр ӱжара гыч йӱд пычкемыш марте тыршат… Тыйже кушто почаҥ коштат? – Кузьма «илен коштат» манынат кертеш ыле. Но ондакысе «ударник-отличниклан» кугу акым пуымыжо ыш шу. – Мом тугайым коптарет? Пашат шотышто тыге ойлем. Пачер-квартирет олаште але кушто? Давай ойло! – Кузьман пытартыш шомакше кӱдыратлынак шоктыш.
– Тый иканаште тынар йодышым пуэдет, Кузьма. Ойлен шогаш шуко жап кӱлеш вет… – воштылале Асмай.
– А тый кӱчыкын, кӱчыкын да раш. Кужун ойлымым колышташ мыйынат жапем уке, – капкылым модыктен, оҥым кадырта Кузьма.
– Илыме верем курык да чодыра лоҥгаште. Почаҥам кунам омаш, кунам палатке кӧргыштӧ. Паша веремат туштак – курыкла коклаште шеҥам.
– Тый мо, чодыра але курык орол улат?
– Геолог улам.
– Молан тоя гай каҥга улат? Ватет ок пукшо мо?
– Кап йыр коям пӱтырен кияш геологын жапше уке. Вате манмаште, тудо мый дечем ойырлен. Оласе пачерешна илаш кодын да весылан марлан лектын.
– Ай-вай-вай, ӱды-рамашым шала кученат.
– А кузе чумыр кучет? Мый – мӱндырнӧ, тудо – олаште, цивилизацийыште. Цивилизацийыште илыме годым вӱр модеш, – Асмай ӧрдыжкӧ ончен каласышат, Кузьма деч кораҥ ошкылнеже ыле. Ок келше тудлан еш илышыжым пургедме.
– Ватет ойырлен гын, тукым шуйышетат уке тугеже?– Кузьман йӱкшӧ мӱкшыжӧ ызгалтымыла йоҥгалте.
– Молан уке? Ойырлымешкыже, кок эргым шочыктен, ончен куштен шогалтенна. Коктынат мыйын корнемым тошкат! – Ынде Асмайын йӱкшӧ кугешнышын шоктыш.
– Ай-вай-вай, тыйын «корнетым тошкат»… Нунат вара омашыште илен коштыт?
– Чын! Нунат геолог улыт!
«Олмат-влак шке дечет торашкак возын огытыл…»
Кеч тиде ойжым Кузьма йӱкын ыш каласе, семынже гына шоналтыш.
– А мыйын – ӱдыр ден эрге! Ӱдыремже ялышкак марлан лектын. Веҥым, у-у, кунар вольыкым ашна. А сурт-печыже шондык гай – чыве пурен-лектын ок керт. Пӧрткӧргыжым ӱдырем кузе сӧрастарен шынден – лекмет ок шу. Эргым – Пӱрӧ олаште. Бизнесше уло: арака дене торгая. Шке шолтымым ужален, йол ӱмбак шогале. Вич пӧлеман пачерым нале.
– Ешыже кугу, ужат?
– Могай кугу?! Нечке ик эргыже уло да ватыже.
– Вич пӧлеманыште кум еҥлан икте-весыштым йомдарен кычкырлен кычалашышт логалеш докан.
– Логалеш, ок логал – ом пале. Айдеме семын илынешт, садлан тыгайым налыныт. Эше ола воктен 25 сотык мландышт, кок пачашан коттеджышт уло. Мый декем толын каяшат огыт ярсе, эре дачыштышт пургедыт. Машинашт кумылянышт – кумыт. Чын, ватыже машинаж деке ик ганат тӱкнен огыл.
– А молан тынарыже? – ӧрын йодо Асмай.
– Кузе «молан»? Илаш! Илыме годым илаш кӱлеш! Икшывем-влак дене мый кугешнем. Кызытсе жаплан келшышын илат, во! – Кузьма кугыварняжым, полт шуялтен, изиш Асмайын нер йымакше ыш шукто.
«Олма-влак олмапужо деч торашке возын огытыл», – Асмаят шке семынже шоналтыш гына.
Эрлашыжымак Асмайын ватыже ойырлен кайыме да шкенжын омашыште гына илен тӧчымыж нерген ял мучко манеш-манеш шарлышат. Но пошкудо яллаште тидын нерген эше огыт пале. Кок-кум кече гыч Кузьма шукта докан.
Мария Илибаева.