Пошкырт кундемыште марий-влак шуко районышто илат. Ятырыштыже нуно тӱшкан йыгырерак шинчат гын, икмынярыштыже ныл-вич марий ял веле уло. Тыгайлан Нуриман кундемым шотлаш лиеш. Тудо марий-влак илыме моло район деч тораштырак верланен.
Пошкырт кундемыште шочын-кушкынам да кызытат тушко кажне ийын мием гынат, Нуриман районым ик ганат ужын омыл ыле. Кеч тушто университетыште пырля тунемме йолташ ӱдырем ила. Ты гана отпуск жапыштем Нуриман велыш миен толашак шонен пыштышым. Корно тушкыла тора улмаш. Нуриман марий-влак деке логалаш манын, Уфа олам эртен, Челябинскыш кайыше кугорно дене 60 наре меҥгым кудалман да, тушеч шолашкыла кораҥын, адак 40 наре меҥгым эртыман. Мишкан район гоч вик каяш лиеш, маныт, но тушто корно уда, пасу гоч кудалаш перна. Садлан торарак гынат, асфальт корно дене чымыкташ сайрак.
Шым марий ял уло
Нуриман район Пошкырт Республикын касвел ужашыштыже верланен. Тудо Благовещенск, Караидель, Салават, Дуван районла да Челябинск область дене пошкудо улеш. Республикыште тиде район кугытшо дене 13-шо верыште шога.
Тушто утларакшым татар (38 %) ден башкир (29 %)-влак илат. Марий-влак 10 процент наре улыт –2000 утла еҥ. Нуно Баш-Шеды ял шотан илемыш пурышо Кугу Шеде ден Палчык, тыгак тышеч тораште огыл шинчыше Байкал ден Юрмаш яллаште илат. Красногорский ял шотан илемыш Кияуш ден Кутур марий ял-влак пурат. А Тошто Педий ял нунын деч тораштырак, Уфа эҥер вес могырно верланен. Марий йылмым Кугу Шеды ден Тошто Педий яллаште туныктат. Тиде кок ял марий илем-влак коклаште эн кугулан шотлалтыт. Кокытыштыжат 140 наре сурт уло.
Салдыбаш эҥер воктене
Мый Кугу Шеде ялыште уна лийым. Нуриман районын тӱҥ илемышкыже – Красная Горка посёлкыш (калыкыште тудым Нуриман маныт) – кум меҥге наре миен шуде, «Баш-Шиды» манын возымо тураште пурлашкыла савырнышна да тыгыде кӱм шарыме корно дене ныл меҥгым кудална. Тыгодым Баш-Шиды татар ял корнешна кодо. Кугу Шеде ял Салдыбаш эҥер деч тораште огыл верланен. Эҥер корно деч умбалнырак йоген эрта, садлан машина дене кудалме годым огеш кой. Шинчалан вигак йырым-йырысе сылне вершӧр, олык да пасу пернат. Пасушто шӱк пошен огыл, тугеже иктаж озанлык уло, шоналтышым. Жапше годым калык тысе «Родник» улан кугу колхозышто пашам ыштен гын, кызыт тудо уке. Еҥ-влак кок агрофирмыште тыршат. «Карагозь» озанлыкыште вольыкым ончат, пасушто шурным да шудым куштат. «Алекс» агрофирмын кугу ушкал фермыже уло. Кокытыштыжат пашадарым жапыштыже тӱлат.
Кугу Шедыш шумо деч ончыч корнын пурла могырыштыжо кужун посадке шуйна. Посадке вес велне у урем шинчалан перна. Ты уремыштак ила мыйын йолташ ӱдырем, верысе школышто марий йылме ден литературым 20 ий наре туныктышо Э.Е.Саликаева.
Ондак шып иленыт
Ты верыш марий-влак 1700 ийлаште тынеш пуртымо да кугу налог деч шылын толыныт. Садлан эн ондак шып гына иленыт. Колым кученыт да сонарыш коштыныт. Но эре тыге илаш ок лий, садлан пошкурт калык дене кутырен келшеныт да 1726 ийыште тышан илемым чоҥаш тӱҥалыныт. Пошкырт-влаклан ясакым кинде, вольык, шергакан коваште дене тӱленыт. Ял эркын кушкын. Кызыт тыште 10 уремыште 140 утла сурт шотлалтеш.
Ялыште тӱҥ школ, тӱвыра пӧрт, ФАП, кок кевыт улыт. Агрофирмылаште пашам ыштыме деч посна еҥ-влак Уфашке, Красный Ключ посёлкыш пашаш коштыт. Шукын кугу да мотор пӧрт-влакым чоҥат. Газ уло, вӱдым пӧртыш пуртымо. Шукын шондан ден ванныйым пӧрт кӧргыштак келыштареныт – чылт оласе гаяк илат.
Рушла ойласен колтат
Миен пурымаштак, ял тӱрыштӧ, мотор кок пачашан кермыч школ торашке волгалт шинча. Тудо кызыт Красная Горка школын филиалжылан шотлалтеш. Школым ятыр ий Л.С.Яшкузина вуйлата. Тышке тыгак пошкудо Палчык ден Баш-Шеде башкир ялла гыч тунемаш коштыт. 67 йочалан 13 туныктышо шинчымашым пуа. «Кызыт йоча-влак ала-молан утларакшым рушла кутыраш тыршат. Садлан марий йылмым туныкташ нелырак», — каласыш марий йылмым туныктышо Э.Е.Саликаева. Тидым шкеак шижым: уремыште ошкылмо годымат йоча-влак шке коклаштышт рушла кутырен каят. Школ волгыдо, мотор да ару. Пакчаште икшыве-влак тӱрлӧ кушкылым куштат. Пашам ыштыктат манын, иктат вуйым огеш шупш. Палат: чылажат нунылан шкаланыштак лиеш.
Школыштак йочасад пашам ышта. Тушто 15 еҥан кок группым чумырымо. Икшыве-влак дене воспитатель-влак О.И.Саликаева ден Е.Т.Адылбаева шогылтыт. Тыштат йоча-шамыч утларакшым рушла веле кутырат. А кугурак-влакше кузе моторын марла пелештен колтат: ты вел марий-влакын ала-могай ойыртемалтше, пушкыдо да шуйдаренрак каласыме интонацийышт мылам чотак келшыш – нуным кечыгут колышташ лиеш.
Школ пеленак 2012 ийыште этнокультурный рӱдерым почмо. Тудым Я.С.Калимуллина вуйлата. Рӱдерыште марий-влак дене кылдалтшге поян материалым погымо. Тыште республикысе да район кӱкшытысӧ шуко мероприятий эртаралтеш, йоча-шамычым класс деч варасе занятийлашке кондыштарат.
Ял покшелне кугу клуб верланен. Тушто чӱчкыдын тӱрлӧ мероприятий, самырык-влаклан дискотеке эртаралтыт. Клубым Башкортостан Республикысе тӱвыран сулло пашаеҥже В.И.Имаев вуйлата. Валерий Шумадалович шке пашажым моткоч йӧрата. Клуб пелен кугурак-влаклан «Ош пеледыш» фольклор да куштышо ансамбльым чумырен. Йоча-шамыч «Весела сескем» куштышо коллективыш коштыт. Тудым 1983 ийыштак чумырымо. 2012 ийыште ансамбль «образцовый коллектив» лӱм дене палемдалтын. Изирак икшыве-влак дене марла пелештымылан шукынжо ваштареш рушла вашештат гынат, марла моткоч моторын куштен моштат улмаш. Тиде – нунын чоныштыштак, марий ача-ава деч куснышо талант.
Урем дене ошкылам, изиш пычкемышалтын, садлан еҥ моткоч шагал. Шуматкече да шукын мончаш пурат, очыни. Теве тораштырак сылнын йоҥгалтарыме марий муро шергылте:
Тыгыдын-тыгыдын, тыгыдын-тыгыдын
Тыгыдын тошкалын колто.
Тый вет мыйын кынагӱлем,
Сӓскӓм веле от колто.
Тугеже ала-кӧ-шамыч пайремым ыштат. Вашла унала коштыт. Шочмо йылмышт дене муралтен колтат. Тугеже тысе марий-влакат огыт йом, вет фольклорышт, кутырымо йылмышт йомын огыл. Лач йоча-шамыч дене веле шочмо йылме дене кутыраш мондыман огыл. Вет 14-15 ияш да кугурак икшыве-влак чылан моторын марла ойласен моштат.
Уремыште Эдина Шапеева дене вашлийна. Тудо шкеже Мишкан район гыч. Тышке аважын шӱжарже деке унала толын да верысе качымарийын шинчашкыже логалын, ты ялыш марлан лектын. Аркадий пелашыже «Мостострой» предприятийыште пашам ышта, Кок икшывым ончен-куштеныт.Удырышт марлан каен, кок уныкам пӧлеклен. Ешыж дене ты ялыштак ила.
Паша укелан кӧра Эдина мӧҥгыштак шогылтеш. Шуко вольыкым онча. Эргыже моткоч кушташ мастар. «Весела сескем» ансамбльыш коштеш.
Пошкырт кундем 143 кв км кумдыкышто верланен. Тыште 54 район, 21 ола уло.Чылаже 4 миллион утла еҥ ила. Рӱдолаште – Уфаште – 1 110 976 еҥ утла еҥ ила.