Кугезе коча-кована-влакын Кугу Отечественный сар жапым сеҥен лекме нерген шарнымашышт чоным эре туржеш.
Неле пашаште – ӱдыр-влак
Теве Башкир ялыште илыше Евгения Сырейщикован шарнымашан серышыж гыч икмыняр корно: «… Школышто тунемме идалык пытымек, кандаш ияш гычак колхоз пашашке ушненна. Ондак имне дене терысым шупшыктенна, вара пасушто шӱкым кӱрынна, шудым ямдыленна, уржам, шӱльым тӱредынна, йытыным кӱрынна. Ик каныш кечат лийын огыл. Йӱр гына паша деч утарен, уто шагатым малаш йӧным ыштен. Туныктышылан тунемаш манын, У Торъял марте 20 меҥгым чарайолын куржталынам. «Тӱҥалтыш класслам туныктышо» специальность почеш документым налме кечын сар тӱҥалын».
1926 ийыште Шаренер ялыште шочшо Татьяна Алексеевна Яндемерова каласкален: «Кечывалым, сар нерген увертарымеке, ялыште вигак погынымашым эртареныт. Вес кечын икымше мобилизоватлыме еҥ-влак сарыш каеныт. А мыланна, нӧргӧ ӱдыр-влаклан, Васалайыш да Цибикнурыш чодырам ямдылымашке каяш логалын. 15 ияш ӱдыр-влак имне дене чодыра гыч пушеҥгым кугыеҥ-влак дене тӧр луктеденна. Кок метран пырня-влакым веле огыл нумалаш, нуным руашат логалын.
Шошым да кеҥежым кечывалымат, йӱдымат пасушто пашам ыштенна — мынярлан вий ситен. Трактор лиймеке, мыят кудалышт онченам. Егор Дмитриевич Актуганов тудым виктараш полшен. 1943 ийыште ялысе еҥ-влак дене пырля вербовко почеш Иваново областьысе Коптево олаш каенам. 32 килограмм нелытан торф яшлык-влакым нумалынна. Торфым ужалаш коштеныт. Бригаде нормым шуктен гын, коленкорым пуэныт».
Теве тыге фронт дене пырля тылыште тыршыше-влакат Сеҥымашым таптеныт.
Ешыже гына шарна
Татьяна Алексеевна Яндемерован пелашыже, Евдоким Иванович Пыркин, нерген тудын ешыже гына шарна. Валерий эргыжын шарнымашыж почеш рашемеш: ачашт Мӱндыр Эрвелне служитлен, Японий ваштареш кучедалын. Связист лийын. Мӧҥгыжӧ, Шинур ялыш, 1946 ийыште пӧртылын.
Ты данныйым мый Кужэҥер посёлкысо военкоматыште тергенам. Кужэҥер РВК-ан данныйже почеш, Евдоким Ивановичым армийыш 1943 ий 10 ноябрьыште наҥгаеныт. Документыште стрелок манын палемдыме.
Россий обороно министерствын «Памяти народа» сайтыштыже ончыктымо почеш, 1926 ийыште Топкавлак сельсоветыш пурышо Шинур ялыште шочшо Евдоким Иванович Пыркин Дальневосточный фронтышто 16-шо воинский частьыште кыл шотышто шапаш полкышто служитлен. Фотошто оҥыштыжо медаль кеча. Герой 1959 ийыште колен. Ешыже нимогай льготым наледен огыл. Шымлыме пашам эртарымем годым пале лийын: тудын фамилийжым «Они защищали Родину» книгаш пуртымо огыл.
Мокеев огыл, а Петухов
Спискыш тыгак, верысе еҥ-влакын мутышт почеш, 1906 ийыште Чашкаялыште шочшо Егор Сергеевич Мокеевымат пуртымо огыл. Пошкудыжо Александр Вениаминович Мокеев ойла: «Егор чӱчӱ коляске дене гына коштын. Мыланна, йоча-влаклан, пу дене шӱшпыкым, скрипкым, шӱвырым, шун дене модышым ыштедыл пуэн. Тидын нерген поэт Анатолий Мокееват шарна. Южгунам пайрем еда орден ден медальже-влакым луктын, мыланна кучен ончаш пуэн. Майорын илышыжым утарен кодымыж нерген каласкалымыжым эре чон шулен колыштынам».
Егор Мокеев нерген умбакыжат военкоматыште материалым кычалам. Но туштат нимо уке. Пенсионерке Александра Николаевна Ибраеван мутшо почеш, Е.Мокеевын пелашыже Анна Абрамовна лийын, йочашт шочын огыл. Тидыже Чашкаялын хозяйственный книгаште возымыж дене келшен толын: «Егорын шочмо жапше 1906 ий 17 апрель. 1965 ий 14 февральыште колен. Петухов Егор Сергеевич – Отечественный сарын 2-шо группо инвалидше». Тудын фамилийже Петухов улмаш.
Егор Сергеевич Петухов армийыш 1942 ий 3 июньышто каен. Тидым Кужэҥер РВК-ан данныйжат пеҥгыдемда. Личный картычкыште палемдыме: Егор Сергеевич 1944 ий 22 мартыште сусырген, пудештше пуля пурла пулвуй йыжыҥышкыже логалын. 3032 номеран госпитальын врачебный экспертный комиссийже тудым кокымшо группо инвалидлан шотлен, а Челябинскысе протезный мастерской протезым ямдылен. Тиде протезшым сар деч вара шочшо еҥ-влак кызытат шарнат. А самырык-влак тудын лӱмеш пуымо «Сергей Йогорын памашыже» нерген гына палат. Тудо, Чашкаялыш пурымеке, эҥерын пурла велныже йоген лектеш. 1990-шо ийлаште тушто танцплощадке лийын.
Егор Сергеевичын наградыже шотышто Россий обороно министерствын «Память народа» сайтыштыже возымо: «…рядовой красноармеец 877 воинский частьын стрелковый полкыштыжо служитлен, Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлалтын…»
Е.Петуховын наградной листыштыже возымо: «Партийдыме красноармеец, национальностьшо дене марий, санитар Егор Сергеевич Петухов 1944 ий 11 мартыште тушман ваштареш виян кредалмаште сусыр боец-влаклан икымше медполышым сайын пуэден. Сусырген, 2-шо группо инвалид. Йошкар Шӱдыр орден дене наградитлымым сула».
Теве тыгай еҥ-влак воктенна иленыт. Нунын лӱмышт историйыш пурышаш.
Юлия Светлакова.
Кужэҥер район, Топкавлак.