Республикыштына 2019 ий гыч «Демография» нацпроектыш пурышо «Старшее поколение» проект илышыш шыҥдаралтеш. Тидлан федеральный бюджет гыч ик млрд утла теҥгем, а республикысе бюджет гыч 63 млн теҥгем ойыраш палемдыме.
Проект полшымо дене Марий Элысе социально обслуживатлыше тӧнежлаште материально-технический базым уэмдыме. 2,6 млн теҥгем илыме пӧлем-влакым, инженерный сеть ден бытовой помещений-влакым ачалаш кучылтмо. 1,3 млн теҥгелан медицинский оборудованийым налме.
Тылеч посна шоҥгыеҥ-влаклан «Илалше-влакым ончаш туныктымо школым», соцучреждений-влак пелен «Сиделке-влаклан патронажный службым», «Университет третьего поколения» тунемме курсым да молымат почыныт.
2021 ийыште Марий Элыште шоҥгыеҥ-влакым шуко жап ончымо системым («Система долговременного ухода») проектым шыҥдараш тӱҥалыныт. Тудо «Старость в радость» фонд полшымо дене пашам ышта. Тӱҥ шонымашыже –соцучрежденийлашке логалше чот черле шоҥгыеҥ-влакым шагалемдаш. Нуным мӧҥгыштӧ ончаш лийже манын, полышым утларак пуаш.
«Старость в радость» фонд тыгак стационарный организацийлаште илыше еҥ-влаклан оксам тӱлыде пӱй протезым шындаш, шинча катарактым кораҥдаш полша. Регионысо льгото дене пайдаланыше-влаклан «Кичиер» санаторийыште канаш путёвкым пуа.
Республикыштына инвалид да шоҥгыеҥ-влаклан общий типан 4 интернат-пӧрт, 8 психоневрологический интернат да шкет кодшо шоҥгыеҥ-влаклан специализироватлыме 9 пӧрт улыт.
Иктышкыже, Советский районысо Колянур ялыште верланыше инвалид ден шоҥгыеҥ-влаклан интернат-пӧртышкӧ, кодшо кечылаште миенам.
Интернат-пӧрт
Колянур ял Йошкар-Ола деч иктаж 55 меҥге тораште, сылне пӱртӱс лоҥгаште верланен. Ик пачашан зданий 50 еҥлан мӧҥгышкышт савырнен. Тыште утларакше инвалид-влак илат, нунын коклаште шукын кынелде кият але инвалидный коляскыште шинчат.
Ӱдырамаш ден пӧръеҥ-влак посна пӧлемлаште 3-4 еҥ дене илат. Нуным кечеш кум гана пукшат, диабет дене черланыше-влакым – 4 гана. Тыште чылаже 34 еҥ пашам ышта, нуным Советский посёлко гыч Газель микроавтобус дене кондыштарат. Черле-влакын тазалыкыштым ик врач, кум медшӱжар эскерат. Тыгак 10 сиделке полышым пуаш эре ямде. Интернатыште социальный паша дене специалистлан Татьяна Вячеславовна Игнатьева тырша. Директорын сомылжым тений 30 сентябрь марте Валерий Валентинович Ведерников шуктен. Тудак мийымем годым интернатын капкаж воктене порын вашлие. «Тыште мый шым ий ыштенам, вуйлатышын воспитатлыме паша шотышто алмаштышыже лийынам. 2020 ий декабрь гыч вуйлатышын сомылжым жаплан шуктенам. Теве ынде пашам ышташ кок кече гына кодеш. Вес вере ӱжыныт.
Чыным ойлаш гын, тыште паша моткоч неле. Шкеат ужыда, интернатыште илыше-влак утларакшым инвалид улыт. Адакшым кажныже шкешотан, ойыртемалтше койыш-шоктышан. Нуным ончалын, эн ондак чаманымаш кумыл лектеш, а жап эртымеке, южгунам шыдешкетат. Тыште улшо-влак коклаште пелыж наре судитлалтше улыт, сандене режимым нуно чӱчкыдын пудыртат. Ме еҥ-влакым петырымаште ашнен огына керт, а капка гыч лектын, корно нуным кевыт могырыш наҥгая…», – чон почын каласыш В.Ведерников.
Кутырымо жапыште Валерий Валентинович мыйым пӧръеҥ пӧлемыш ужатен наҥгайыш, Валерий Степанов дене палымым ыштыш.
Ялжым шарнен ила
Морко район Шеҥше селан эргыже Валерий Степанов 25 ий ончыч пасушто трактор дене пашам ыштыме жапыште лийше туткар деч вара сокыр лийын. Тышке тудо ӱмаште илаш куснен.
Шеҥше школым тунем пытарымекыже, Валерий Иванович Йошкар-Оласе совхоз-техникумышто механиклан тунемын. Армийыште служитлымеке, шочмо верышкыже пӧртылын, колхозышто пашам ышташ тӱҥалын. Ончыкылан сай ӱшан дене илен, но кенета лийше туткар чыла ӱшанжым пытарен.
Канде кавам, чевер кечым ятыр жап ужде илыше 50 ияш пӧръеҥ шочмо-кушмо вержым эре шарна, кажне йӱдым омешыже ужеш. Чоным изиш лыпландараш манын, Валерий гитарым перкала, ныжыл семым луктын, марий муро-влакым мура. Шочмо Шеҥше села нерген мурым мурен ончыктымекыже, шӱмем ишалте, шинчавӱдат тольо.
Гитар дене кунам шокташ тӱҥалмыж нерген йодмекем, пӧръеҥ тыгерак вашештыш: «Гитар дене армийыш кайымем деч ончычат шоктенам. Толмекем, концерт дене ятыр коштмо, марий муро-влакым мурымо. Шкеат мурым возенам, почеламутем-влак блокнотыштем аралалтыт. Тудыжым вара кондат манын, ялыштем коденам».
Валерий Иванович тышке логалме амалым ыш ойло, лач «ялыште шольым, шӱжарем-влак илат» гына манын каласыш.
Путёвко дене – Колянурыш
Советский район Марий Ӧршаште шочын-кушшо весела кумылан Валентина Игнатьевна Иванова тыште идалык утла ила. 84 ияш ӱдырамашын шке йочаже уке, туге гынат Анатолий пелашыж дене тудын ныл йочажым йол ӱмбак шогалтеныт.
«1937 ийыште шочынам. Ачам сарыш каен да толын огыл. Пеш нужнан иленна, школышкат тунемаш каен кертын омыл. Акам шым классым пытарен, но 20 ияшыж годым туберкулёз дене черланен колен.
Пашам эн ондак шкенан ялысе фермыште ыштенам. 1956 ийыште Ростовыш каенам. Тушто кок ий фермыште тыршенам. Толмекем, уэш «Броненосец» колхозыш пуренам.
1972 ийыште Советский посёлкысо эмлымверын инфекционный отделенийыштыже санитаркылан 19 ий тыршенам. Ме баракыште иленна. Пелашемын колымекыже, баракна йӱлыш. Олмешыже квартирым пуэн огытыл, тӱшкагудышто пӧлемым мойн айлен иленна. Йӱлымӧ пӧрт приватизироватлыме ыле, сандене мландым ӱдыр ден веҥылан возен коденам. Ятыр жап Сургутышто пашам ыштымеке, варажым нуно йӱлышӧ барак олмышто пӧртым нӧлтеныт. Эргына ыле. Шешкым дене Советскийыште пачерым налыныт, тушто мый пытартыш ийлаште оксам тӱлен иленам. Но эргым колен колтыш, а шешкым мыйым поктен лукто. Сандене, соцзащитыш миен, иктаж интернатыш путёвкым йодым. Тыге тышке логальым. Ик ӱдыремже южгунам ужаш толын кая», – каласыш В.Иванова.
Колызо
Иван Дмитриевич Иванов Шернур район Марий Пижай ялыште шочын. Шернурысо ик училищым тунем лекме деч вара армийыш миен толын, ялыште пашам ыштен. Ӱдырым налмекыже, ешыж дене Йошкар-Олаш илаш куснен. Тудо тӱрлӧ организацийлаште пашам ыштен, ик жап Москош, Озаҥыш, Угарманыш кудалыштын. А вара йолыштыжо шучко чер шарлаш тӱҥалын.
«Тиде черым шӧн чер маныт (рушлаже «заболевание сосудов»). Вара гангрене тӱҥалын. Шуко операций лийын, йолемым изин-изин пӱчкеденыт. Тунам хирург-влак илен ом лек манын каласеныт. Мӧҥгыштӧ ныл ий иленам, но йолем шӱяш тӱҥалын. Тыге уэш эмлымверыш логальым. А тушто 30 кече гына кучат. Врач-влакын консилиумышт деч вара мыйым тышке колтышт.Мыйын шонымаште, врач-влак чын ыштеныт. Мӧҥгыштӧ кодам гын, колем ыле. А тыште медпашаеҥ-влак эскерат, эмлат. Сандене интернатлан кугу таум ойлем», – шыргыжалын пелештыш И.Иванов.
Иван Дмитриевич интернатыште йокрокланен ок шинче. Тудо колым кучаш моткоч йӧрата. Сай игече годым воктенысе пӱя ден коремлашке кая, кунамже тудым палымыже-влак торарак верышке машина дене наҥгаят. Изи годсек йӧратыме сомылжо пӧръеҥлан илаш вийым пуа. «Пелашем ош тӱня гыч каен, а кок ӱдырем Йошкар-Олаште ила. Ялыште изам уло. Мый умылем, нуно мыйым ончен огыт керт, орланаш гына тӱҥалыт. А тыште мылам келша», – чеверласыме годым каласыш И.Иванов.
Паша дене тыгай верлаш миен коштмеке, шоҥгыеҥ ден начар тазалыкан еҥ-влак верч чон ятыр жап коржеш, вет шинчашт нунын шӱлык дене темше. Нимом шылташ, интернатыш логалше-влак нерген родо-тукымышт чӱчкыдынак йӧршеш мондат, шагал годым иктажше толын кая. Интернат-пӧртыштӧ илаш йӧнан гынат, шочмо мӧҥгым тудо нигунам огеш алмаште. Сандене эше ик гана каласыме шуэш: ида мондо ача-авадам, коча-ковадам, шольо-шӱжардам. Йӧн лийме семын пеленышт лияш тыршыза.
Юлий Леонидович Селёдкин ты интернатыште кудымшо ий пашам ышта. Тылеч ончыч тудо Советский районысо рӱдӧ эмлымверыште 17 ий отделенийым вуйлатен, вара тазалыкшылан кӧра ты паша деч кораҥын да участковый терапевтлан пашам ыштен.
«Черле-влак утларакшым бронхит, сахарный диабет, давлений дене орланат, тыгак инсульт деч вара улыт. Икмыняр еҥын йолыштым пӱчмӧ.
Арнялан 1-2 гана обходым ыштена, эмлена, чотрак черланыше-влакым районысо эмлымверыш колтена».