Наркотик аҥыртара да илышым пытара

Наркотик – аяр. Тидын нерген чылан палат. Но молан тугеже шуко еҥ ты аяр дене шкенжым локтылеш? Мо тиде тыгай манын тамлен онча? Але иктаж-могай у шижмашым пален налнеже? Можыч, проблеме нерген наркотик полшымо дене мондынеже? Айдемын психологийжым умылаш неле. Но икте раш: кеч-могай черым эмлаш кӱлеш. Поснак чот чон коршта, кунам тудын дене йоча орлана. Наркотик дене «таҥлалтше» подростко-влаклан чер деч утлаш кузе полшыман? Тыгай годым ача-авалан кузе лийман? Тидын шотышто Республикысе наркологий диспансерын врач-психиатр-наркологшо Нина Николаевна Данилова дене мутланышна.

— Нина Николаевна, наркотикым кучылташ тӱҥалме шотышто могай ийготан йоча-влак «лӱдыкшӧ группыш» логалыт?

— Мемнан ик пайрем йӱланат кочывӱд деч посна огеш эрте. Пайрем йӱла веле мо? Каныш кечылаште эсогыл нойымылан аракам я сырам подылыт. Тидын дене кугыеҥ-влак йочаштлан сай примерым ончыктат мо? Икшыве ача-аважым ончен кушкеш. Кугыеҥын аракам йӱмыжым ужын, йочан тудым пален налаш кумылжо лектеш. А кочывӱдым подылмеке, наркотикымат тамлен ончен кертеш.  

Антинаркотический сынан мероприятий-влакым, тӱрлӧ урокым кугурак ийготан подростко-влак дене веле огыл, кугурак класслаште тунемше йоча-шамыч денат эртарыман. 11-12 ияш йоча-влакат наркотикым тамлен ончат. Тидыже кумылым чот волта, чоннам тургыжландара.

— Могай амаллан кӧра йоча наркотикым тамлен онча?

— Изирак класслаште тунемше йоча-влак, палыме але палыдыме еҥ-влак деч  наркотик нерген колмеке, ты аяр нерген пален налнешт. А кугурак подростко-шамыч наркотикым кучылтшо шке таҥаш йолташышт-влак деч ойыртемалташ огыл манын, наркотик дене шкеныштын тазалыкыштым локтылыт

Подростко пагытыште йочан илышыштыже тўрлӧ вашталтыш лиеда: тудо кугыеҥыш савырнаш тўҥалеш. Ийготыш шудымо йоча кугыеҥ могырым полышым да умылымашым огеш шиж гын, эҥертышым школ, еш деч ӧрдыжтӧ кычалаш тўҥалеш. Осал компанийыш логалеш гын, кочывӱдым йӱаш тунемеш, наркотикым тамлен ончаш кумылаҥеш.

Компьютеризаций, интернет курымышто чыла шотыштат паша куштылемын, манаш лиеш. Йоча уроклан ямдылалтеш, интернетыште пайдале информацийым кычалеш гын, тиде пешак сай. Но иктаж-могай ссылкым темдалмеке, вучыдымын кӱлдымӧ увер денат тӱкнен кертеш. Интернет гоч, мутлан, тӱрлӧ психоактивный веществам налаш лиеш.

— Утларакшым могай ешыште шочын-кушшо йоча наркотикым тамлен ончаш кумылаҥеш?

— Ончыч уда ешыште кушшо икшыве уда койышым чӱчкыдынрак ончыктен гын, кызыт тӱжвач сай (внешне благополучный) ешыште кушшо йочанат наркотик дене аяргыме случай-влак улыт. Шукыж годым ача-ава-влак йочаштлан жапым шагал ойырат, пашам йӱдшӧ-кечыже ыштат. Кугу оксам ыштен налаш манын, командировкыш але тора кундемлаш пашаш чӱчкыдын коштыт. Подростко шкет кодеш. Тыгай годым йоча кугыеҥ улмыжым, ответственностьым шижеш гын, моткоч сай. Но южо йочан тӱрлым тамлен ончымыжо шуэш. Чу, аракам подылшаш але наркотикым тамлен ончышаш, садыгак ача-ава нимат пален огыт нал манын шоналта. Тыге йоча аярын кепшылышкыже логалеш.

Йочалан ача-ава могырым вниманий кӱлеш. Но кунам кугыеҥ тидыжым огеш пу, чӱчкыдын шке йоҥылышыжым пӧлек але окса дене тӧрлаташ тырша.

— Статистикым ончалаш гын, наркотик дене кылдалтше подростко-влак кажне ийын ешаралтыт але шагалемыт?

— Ик йоча наркотикым кучылтеш гынат, чон шортеш. 2017 ийыште мемнан диспансерыште 21 подростко учётышто шоген, 2018 ийыште – 18. Но палена, наркотик дене кылдалтше йоча шукырак.

Наркотикым тамлыше йоча дене мо лиеш?

Йоча икымше гана наркотикым тамлен онча. Тыгодым эйфорий манмым шагал годым шижеш. Мӧҥгешла, тудын вуйжо коршта але укшинчыкта. Южыжо тылеч вара наркотикым шуа. Но вес подростко наркотикым эше икмыняр гана тамлен ончаш тореш огыл. Вес гана аяргыме годым тудын кумылжо нӧлталтеш. Тидым вес семынже психологический зависимость маныт. Умбакыже чер эше «келгыш кая», икшывын тазалыкше тӱрлӧ семын лунчырга. Тыгай годым вуй, мӱшкыр корштат, омо йомеш. Тидыже физический зависимостьым ончыкта.

Йочам тиддеч эмлаш манын, эн ончыч организм гыч аярым лукман. Тыгодым врач, психолог-влак йоча дене пашам пырля ыштышаш улыт.

— А аярым лукташ лиеш?

Лиеш. Но синтетический наркотикым, тудым эше «шинчал» маныт, тичмашын лукташ ок лий. Пытартыш шымлымаш почеш, 5 процент тыгай «шинчал» организмыште кодеш. Тиде ончыкшым тазалыклан эҥгекым конден кертеш. Мутлан, психостимуляторым приниматлымылан кӧра, илен-толын, айдеме депрессий дене орланаш тӱҥалеш.

— Йочан наркотик дене аяргымыжым кузе пален налаш лиеш?

— Тӱжвал сыныште тиде шагал годым палдырна. Йоча, мутлан, йолташыже-влак дене канен да мӧҥгӧ йӱшӧ толын, но туддеч кочывӱд дене огеш ӱпшӧ. Палыза: наркотик пушым огеш лук, но тудын дене аракам йӱмӧ семынак аҥыргат. Шинчасорта шарлышат, аҥысырат лийын кертеш, аппетит, кумыл чӱчкыдын вашталтыт. Ончыкшым йоча мален ок керт, шӱмжӧ коршташ тӱҥалеш, пеш вашке каҥгештеш, утларак агрессивный лиеш, шойыштеш. Наркотик дене аяргыше йоча удан тунемеш, школыш коштмым чарна, класс гыч йодде лектын каяш тӱҥалеш, шкем кучен моштымо койыш вашталтеш, мӧҥгӧ гыч шонымыж семын лектын кая да йӱдым ала-кушто эртара. Мӧҥгыштӧ окса, шергакан арвер-влак йомыт. Йоча, наркотикым налаш оксам муаш манын, шолышташ тӱҥалеш.  Йочан кӱсеныштыже тӱрлӧ таблеткым, порошокым муыда гын, тӱткӧ лийза. Чыла тидыже наркотик лийын кертеш.

— Наркотиклан кӧра подросткын могай органжылан эн ончыч эҥгек лиеш?

Чыла тӱрлӧ наркотик тазалыклан эҥгекым конда. Адакшым йочан могай черан улмыжым шотыш налман. Кызытсе саманыште кажне гаяк йочан могай-гынат патологийже уло. Шуко йочан ушыжо начарын пашам ышташ тӱҥалеш, шӱм-вӱргорно, нерве да пищеварительный системылаште проблеме лектеш. Наркоманий — хронический чер. Подростко годым йоча наркотикым приниматлен, туддеч эмлалтын, ончыкшым тӱрлӧ неле илыш ситуацийлан кӧра мӧҥгеш уда койыш деке пӧртылын кертеш. Тиде ынже лий манын, кӧргӧ виян лийман, мом ыштымым сайын умылыман. Тӱҥжӧ – тыгай еҥ воктене ӱшанле айдеме лийшаш.  

— Йоча наркотикым кучылтмым пален налмеке, ача-авалан, мом ыштыман?

— Подростко пагытыште йоча чылажымат чоныш налеш. Ача-ава жапыштыже икшывым эскерен, тургыжланымыжым шижын шуктен да тудын дене чон почын мутланен огытыл гын, йоча нунылан ӱшанымым чарна. Йоча  кеч-кунам ача-аван йӧратымашыштым, полышыштым шижын шогышаш. Нунын коклаште ӱшан уке гын, кугыеҥлан кычалман тыгай еҥым, кудыжлан икшыве ӱшана, тек тудо подросткылан нарколог дек огыл гын, психолог деке миен толаш кӱлмым умылтара. Ача-ава йочаштым наркодиспансерыш тергалташ кондышаш улыт. Тыгодым нуно йоча дене пырля лийшаш.

Мӧҥгыштат наркотик дене аяргымым мультитест дене пален налаш лиеш. Тудым чыла аптекыште ужалат. Но у тӱрлӧ наркотикын палыжым тыгай тест огеш ончыкто.

— Наркотик ваштареш кучедалме шотышто подростко-влак дене могай пашам шуктен шогеда?

— Ме, наркодиспансерын специалистше-влак, школлашке лектын коштына. Семинарым, урокым, квест-модышым эртарена. Наркоконтрольын пашаеҥже-влак дене пырля тазалыкым пеҥгыдемдыме лагерьлаште пашам ыштена. Йоча-влакым уда койыш деч кораҥаш туныктена. Школлаште, суз ден вузлаште тунемше-влаклан психикылан эҥгекым кондышо вещества-влак дене аяргыме шотышто анкетым возыктена. Тыгак наркоконтроль, прокуратур, мер организаций-влак дене пырля  тӱрлӧ информационно-просветительский мероприятийым: вашлиймашым, «йыргешке ўстелым», тематический шагатым, лекцийым – эртарена.

Ача-ава да йоча-влак коклаште ваш умылымаш лийшаш. Кугыеҥ икшыве ончылно ответственностьым шижшаш,  тудым чын воспитатлышаш, йочам колыштшаш, да мо сай ден осалым тудлан изиж годымак умылтарышаш. Йоча ача-аван йӧратымашыштым, нунылан кӱлешан улмыжым шижеш гын, ны шкенжым, ны ача-аважым йӧндымыш огеш лук, яклака корныш огеш шогал.

Марий Эл Республикысе МВД-ын наркотикым шаркалымым эскерыше управленийжым вуйлатыше Дмитрий Александрович Безденежных ойла:

2019 ий январьыште республикысе медицине организацийлаште наркологий учётышто 2000 наре еҥ шога. Пытартыш жапыште ийготыш шудымо йоча-влак коклаште наркотикым закондымын шарыме случай-влакым пален налынна.

Республикысе наркологий диспансерын данныйже почеш, тений январьлан учётышто 18 подростко шога, тушеч кум йоча – «наркоманий» диагнозан.

Наркотикым утларакшым 18-29 ияш пӧръеҥ-влак закондымын шаркалат. Пытартыш ийлаште наркопреступленийым ыштыше-влак кокла гыч подростко-влакат (4% деч шагалрак) улыт.

Марий Эл Респубикысе МВД-ын пашаеҥже-влак туныктышо ден тунемше-влаклан, ача-ава-шамычлан да пашазе коллективлан наркотик ваштареш кучедалме шотышто мероприятий-влакым эртарат. 2018 ийыште МВД-ын пашаеҥже-влак чыла районышто тыгай пашам шуктеныт. Вашлиймашым, квестым, тренингым, деловой модмашым, слётым, форумым, научно-практический-конференцийым, акцийым эртареныт. Мутлан, «Сообщи, где торгуют смертью!», «Призывник», «В зоне риска», «Защитим детство», «Лагерь – территория здоровья», «Бей в набат!» акций-влак, «Первокурсник» профилактический мероприятий лийыныт.