Медведево районысо Пӱнчерсола Йошкар-Ола деч ныл меҥге тораште верланен. Витле ий ончыч марий яллан шотлалтын гын, кызыт 90 суртан вершӧрыштӧ грузин, молдаван, татар, руш да моло национальностян шуко еш ила.
Уремым пу але кермыч дене чоҥымо у пӧрт-влак сылнештарат. Чыла суртыш газ толеш. Кодшо ийын федеральный программе почеш Пӱнчерсолаш вӱдпучым шупшыныт. Тений «арбанский» манме ару вӱдым пуртат манын, калык ӱшаным ок йомдаре. Икманаш, илыме вер тӱзлана, моторештеш. Калык Йошкар-Оласе завод ден фабрикылаште але иктаж организацийлаште пашам ышта. Икшыве-шамыч Шойбулак, Сенькан школлаш тунемаш коштыт. Автобус остановкыш лекташ меҥгат пеле чоло лиеш. Шошым але шыжым шоҥгыеҥ-шамычлан лавыран корно дене ошкылаш йӧсырак. Ялыш шумеш лӱмын ойырымо транспорт огеш кошт. Илен-толын, тушто асфальт корнат лиеш, да автобусат кошташ тӱналеш манын, шонем.
Ӱдыр чон ава пелен
Пӱнчерсолаште Т.М.Павлова 59 ияш Лариса ӱдыржӧ дене ила. Кермыч дене чоҥымо у пӧртыш пурымем годым шочшыжо, шыргыжалын, порын вашлие. Илыме верышт моткоч келшыш. Пӧлемлам кызытсе илышлан келшыше дизайным кучылтын сылнештареныт. Кочкаш шолтымо верат йоҥгыдо. Чыла вере – сай мебель. Мушкылташ оласе семын ванне уло, шонданат – воктенак. Мансардыште – уныка-влакын пӧлемышт. 90 ияш кован пылышыже начарын колмылан кӧра Лариса Васильевна дене мутланышым.
Кочо илыш корно
– Авам 10 февральыште 90 ийым темыш, – каласкала Тамара Максимовнан икшывыже. – Тудо Медведево районысо Кугусолаште вич шочшан ешыште кушкын. Кокымшо йоча. Ачаже Максим Григорьевич Григорьев колхозышто счетоводлан ыштен. Аваже Евдокия Алексеевна дояркылан коштын. 1942 ийыште кочамым Кугу Отечественный сарыш колтеныт. Пӧртымат чоҥаш тӱҥалнешт улмаш. Илыш шучкын савырнымылан кӧра шонымашышт шукталтын огыл. Фронтыш наҥгайыме кечын паровоз ола гыч Куяр кӱртньыгорно станций марте эре мӱгырен кудалын, манеш. Ужаташ лекше-влаклан пуйто кугу туткарым шижтарен, шинчавӱдым луктын. Кочам пехотышто рядовой лийын. Чаманен каласаш логалеш, 1943 ийыште Орёл кундемысе Чегодарово ялым арален кодымо годым тудо нелын сусырген. 46 ияшак илыш дене чеверласен. Капшым иза-шольо шӱгарлаш тоеныт. Колымо деч ончыч кагазеш возымыжо кӱсеныштыже аралалтын: «Эрла пеш кугу кредалмашыш колтат. Тиде серымем пытартыш лиеш гын, эргымын кушкын шумекыже, тудлан лудаш пуыза. Аркадий шке ачаж нерген палышаш…» Колымо нерген колтымо неле уверым почтальонко авамлан кучыктен. Ешыште изи йоча ойган серыш нерген вигак ойлаш тоштын огыл. Вара веле каласен.
Сар пытымек, ковам, сусырген пӧртылшӧ, чолак салтак-влакын толмыштым ужын, уэш-пачаш уремыш вашкен да ала мыйынат пелашем толеш манын ӱшанен, кажне кечын капка ончыко вучаш лектын. Марий деч посна тулыкеш кодшо ӱдырамашлан шуко нелым чыташ логалын. Сар жапыште пелаш деч посна кодын. Йыгыр шочшыжо-влак дене чеверласен. Йӱштӧ теле кечын шкеак колоткам ыштен, шӱгарлаште талукат кок тылзаш ньогажым тоен. Тылзе деч вара – вес падырашыжым.
Йоча годсым шарналтен
Изинек пашалан кычкалтше Тамара 4-ше класс марте Кугусоласе школыш коштын. Кочкаш кудалтыме пареҥгым кӱсеныш пышталтен, тунемаш каеныт. Туныктышо доска деке йодышлан вашешташ ӱжын гын, шӱкшӱ вургем дене коштмыжлан кӧра лекташ вожылын. Уланрак илыше еш гыч йоча-влак кемым чиеныт гын, тудын йыдалжат тошто лийын. Нужналыклан верч 4-ше классым тунем пытарен огыл. Изинек фермыште пашам ышташ тӱҥалын. Презым ончен. Латик ияш улмыж годым имньым шке кычкен, шудым, пум, терысым шупшыктен, шошым пасум куралаш лектын. Пашадар олмеш тунам ложашым пуэныт. Кочкаш кинде лийже манын, каныде, кажне кечын кошташ тыршен. Пӧръеҥ лийын огыл. Акаж дене коктын чодыраште пу олмеш тӱрлӧ кукшо пушеҥге укшым поген конден, коҥгаш олтеныт. Тошто пӧртышт начар ырен. Эсогыл ведраште вӱд кылмен.
Пӱнчерсола шешке
Ялыште шуко качылан келшыше 25 ияш Тамара Пӱнчерсолаш Василийлан марлан лектын. Мотор, пашаче ӱдырым ятырын йӧратен коштыныт гынат, тудо самырык чоныштыжо эре ик рвезымак кучен. Шым имне дене налаш толыныт улмаш. Кугу сӱан лийын. Ондак ача-ава суртышто иленыт. Вара шке оралтым чоҥеныт. Кызыт Тамара Максимовна нелын тошкыштеш гынат, кудывечысе ончыч илыме тошто пӧртышкыжӧ чӱчкыдын коштеш. Пиалан еш пагытшым шарналта. Пелашыже Василий Никифорович Павлов Руэмысе ялозанлык опытный станцийыште плотниклан тыршен. Чоҥымо пашаште пеш мастар лийын. Куд ӱдырым ончен куштеныт. Людмила, Галина, Лариса Марпединститутышто шинчымашым налыныт. Туныктышо улыт. Наташа троллейбусым виктараш тунемын. Ешыж дене Приморский кундемысе Находка олаш илаш куснымекше, пашажым вашталтен. Ятыр ий тушто шеф-поварлан ыштен. Эмма «Новатор» заводышто гальваниклан тыршен. Лена – парикмахер. Тудат Находкышто ила.
Икшыве верч тыршен
Лариса Васильевна аважын илышыж нерген шуко поро шомакым ойлыш:
– Авай дене пырля 2003 ий годсек пырля илена, – каласкала Лариса Васильевна. – Ончыч унала толмо годым суртышто шкетын кодеш да пеш жал чучеш ыле. Тазалыкше начарештеш. Садлан чылан погынен, ача-ава сурт пелен пӧртым чоҥаш манын кутырен келшенна. Ынде пеленем ила да чонланат сайын чучеш. Илышыште тудлан шуко чыташыже логалын. Мемнан ачанан 53 ияш улмыж годым ӱмыржӧ лугыч кӱрылтын. Уло нелылык авамын вачӱмбалныже лийын. Авай ялозанлык опытный станцийыште 25 ий тыршен. Пырчым ӱденыт, шурным погеныт, вольыкым онченыт. Паша гыч толеш да нигунам ноен толынам манын ойлен огыл. Илышыштыже отпускшымат нигунам канен огыл. Мемнам туныктен лукташ эре оксам ышташ тыршен. Ончыч ушкалым, шуко сурткайыкым ончен, пакчасаска деч посна нигунам илыме огыл. Школыш коштмына годым келге шинчымашым налаш тыршыза манеш ыле. Шошым кажне ийын шуко помидор, кияр, ковышта озымым ужален. Эрдене эрак кынелын, кажне каныш кечын корзиҥга тич шке сатужым оптен, ола пазарыш ужалаш коштын. Кугурак лиймекына, меат полшенна. Самырыкше годым мураш, кушташ моткоч йӧратен. Изина годым Майя Романован «Ший шергаш» мурыжым мыланна мура ыле. Сӱаныш ачай ден авайым эре ӱжыныт. Ваштареш шогалын, мурен-куштымыштым эре ойлат. Пӧртымат арун кучаш тыршен. Мемнам изинек пашалан кумылаҥден. Кидпашалан моткоч мастар ыле. Ялыште тудын шудым кугун авалтен солымыжым ужын ӧрын онченыт. Шкенжым нимыняр чаманен огыл. Ачана колымек, авайлан пӧръеҥ паша чот логалын. Кызыт ынде ойла: «Сомылым ыштен от керт гын, чонлан моткоч йӧсӧ».
Лариса Васильевна, еш альбомым луктын, мыланем шуко картычкым ончыктыш. Тамара Максимовна самырык годсо фотоштыжо тыгай йытыран койын шога. Изирак капан, мотор чурийвылышан. Нарашта капкылан ӱдырлан илышыште мом гына чытен лекташ логалын огыл.
Ава дене кугешнымаш
– Ынде авайна – кандаш эрге уныкан кова. Уныкаже-влакын эше куд икшывышт тудын деке кажне ийын унала пагален толыт, – шыргыжале Лариса Васильевна. – Ме тудым моткоч йӧратена, пагалена да кугешнена. Мемнам йол ӱмбак шогалтымыжлан чыланат таум ыштена. Тиде пӧртым латвич ий чоҥаш логалын гынат, шоҥгылык илышыжым каньылын илыже манын тыршенна.
Т.М.Павлова – марий ӱдырамаш. Илыш корныжым шергалат да Н.Некрасовын «Мороз, Красный нос» возымо поэмыж гыч корныла шарналтыт: «Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет»… Але С.Островский илышлан келшыше тыгай афоризмым возен: «Яблоня украшена плодами. Женщина – судьбой своих детей». Куд ӱдыр шочшан ӱдырамашлан тиде ой моткоч келшен толеш. Ушан-шотан, кугуракым пагалыше, чаманыше, азапланыше икшывыже-влак дене ава чон кеч-кунамат куана.
Тамара Максимовна гае чулым, пашаче ӱдырамаш дене кугешнаш веле кодеш. Сар жапыште лач тыгай тале, лӱддымӧ улмыштлан, тыршымыштлан кӧра тушманым сеҥыме. Нунылан эреак таум ыштышаш улына. Тыгай йӧсӧ пагытысе илыш нигунам ынже пӧртыл.
Зоя Тимофеева.
Фото-влакым еш альбом гыч налме.