ойла лаштыкнан тачысе унаже Наталья Пушкина.
Йошкар-Олаште тений 1 сентябрьыште почылтшо у 32-шо №ан школым марий ӱдырамаш, Кугыжаныш Погынын депутатше Наталья Пушкина вуйлата. Теве эн нелыже шеҥгелан кодын: йоча-шамычым поген шуктымо (1000 утла икшыве тыште тунемеш), туныктышо коллективат, моло пашаеҥат шке верыштышт улыт. Ынде сомыл куштылемын манын шоналтен, ик кечын директор деке ошкыльым.
Мыйым школыш пурымаштак марий орол (охранник) ден вахтёр вашлийыч. Наташа дек каем манмылан, «Тыгай мемнан дене уке, Наталья Васильевна веле» манын шыргыжалын, орол нылымше пачашыш, директорын кабинетышкыже шумеш, ужатен колтыш.
Теве Наталья дене кутыркален шинчена. Йоҥылыш шоненам улмаш, у школышто решатлышаш сомыл эше ситышын уло: пожар системым шотыш кондыман, зданийым ырыктыме батарей-влак южгунам «колыштдымо» улыт, школын сайтше дене пашам ыштыман да молат. «Але марте 70 процент сомылым шотыш кондымо манын кертам», – пелештыш вуйлатыше.
ПАЛЫДЫМЫМ – ПАЛАШ
– Наталья Васильевна, ӱмаште шыжым Марий тӱвыра рӱдер вуйлатыше паша гыч кораҥыч. Шуко еҥлан тиде вучыдымо ыле. Тый иктаж вес вере кайышыч але нигушко? Ончылгоч шканет, марий манмыла, эре «тӧшакым шарен» ямдылет мо?
– Марий тӱвыра рӱдерыште ыштыме пытартыш ийыште эре вес пашам кычалынам. Вет тыште мом ышташ шоненам, 7 ий жапыште чыла гаяк илышыш шыҥдаренам. Рӱдерыште чыла радам дене каен, уто вий-куатым пыштыме ок кӱл. Шижам: тетла
нигуш кушкаш да пеш ласкан илем. А мый ласкан илен ом керт. Садлан йокрокын чучаш тӱҥале. Вес вере, палыдыме пашаш, чон шупшын. Тыге юбилейный, 100 ияш Пеледыш пайремым пырля эртарен колтымеке, Йошкар-Олан тунамсе мэрже Евгений Маслов деке таушташ миенам ыле. Тунам иктаж вес оҥайрак пашавер лектеш гын, мый каяш ямде улам манын ойлышым. Тудо чоҥалташ тӱҥалше у школым вуйлаташ темлыш. Вигак келшышым.
– Тугеже чоҥымо пашам эскераш, школым документ почеш оформитлыме сомылым, туныктышо-влакым погымым чыла тылат ышташ кӱлын?
– У школ манаш веле куштылго, а вет тудым пашаш колташ моткоч шуко вий кая. Школым документ почеш (лицензий, устав) оформитлаш тӱҥалмеке, мый эсогыл шоналтенамат ыле: а молан тышке толынам? Тунам нелын чучын колтен. Тынар шуко кӱлешан кагазым ямдылыман: икте тергаш толеш, весе. Тидым ыштыман, тудым. Да чылажымат кӱчык жапыште. Эше озанлык ужашым пашаш колташ нелырак ыле, палыше специалист-влак кӱлыныт. Школым 1 сентябрьлан шотыш кондыман, а эше кӱвар мушшо-влакат ситышын огытыл. Тидым ача-ава-влак полшымо дене шотыш кондаш логалын. Но неле тат эртен, да кызыт мый шке коллективем дене тиде корныш кажне кечын пеҥгыдынрак да пеҥгыдынрак тошкалам. Туныктышо-влакымат вес школла гыч тарватен кондымо огыл. Утларакшым самырык-влакым ойырен налме: таче 14 самырык туныктышо школышто пашам ышта. Тыгак тиде районышто илыше туныктышо-влак тышке толыныт.
ПУШКИНА ОГЫЛ, ПЫРЛЯ ЫШТЫМЕ
– Тений сентябрьыште тыйым уэш, кокымшо гана, Морко район гыч Кугыжаныш Погыныш депутатлан ойырышт. Сайлыше еҥ кызыт депутатлан вик йодышым пуа: а мом тый мыланна ыштенат? Кузе вашештет?
– Икымше гана Кугыжаныш Погыныш кайымем годым кузежым-можым раш умыленат омыл. А кызыт палем. Мый калыклан да верысе администрацийлан кӱлмемым шижам. Пырля шуко ышташ лиеш.
Морко районышто газификаций йодыш эркынрак кая. Кугу Шале ялыш Купсолам ушымо дене ынде Купсолаштат газ уло. Тыгак Волаксола-Зеленогорск могырыш канде тул мияш тӱҥалын. Морко районышто таче республик кӱкшытан чыла корно моткоч чапле. 2019 ий дене таҥастараш огеш лий. Тӱрлӧ программыш пурен, Морко посёлкысо урем-влакат эркын-эркын тӧрлалтыт. «Культура» нацпроект полшымо дене верысе Янтемир лӱмеш тоштерым ачалыме. Вес проект почеш Шеҥше тӱвыра пӧртыштӧ окна-влакым вашталтыме. Моло пашат эркын дене кая. Уке, тидым Пушкина ыштен огыл, тидым пырля, команде дене ворандарыме. Министерствыш, тӱрлӧ ведомствыш коштмо. Чын, чылажымат эше ыштен шуктымо огыл. Но тыршена.
ЧОЛГА ЭРВИНА
– Тендан ешыште пелашет дене коктынат (Андрей Чемышев – Российыште да Марий Элыште палыме лингвист) пашам йӧратыше, эре ум кычалше улыда. Вич ияш Эрвина ӱдырда тендан гаяк чолга да ушан кушкеш?
– Ӱдыремым ончем да мыйын гай койышыжым ужам. Каныш кечылаште але моло жапыште йочасад деч вара тудым эре пеленем школыш налам. Эрвина ӱмбал вургемжым кудашеш да школ мучко кая: тунемше-влак деке ошкылеш, йоча инициативе рӱдерыш, спортзалыш пура. Кугурак еҥат ныл пачашан тыгай школышто йомеш, а тудо уке. Кызыт теве кажне шуматкечын икымше классыш каяш ямдылалтше йоча-шамыч дене пырля тунемеш. Вич ияш веле гынат, тудлан тыште келша. Эре ончылно лияш тыршыме койышыжо уло.
– Кеч-кунамат еҥ-влак дене кылым муын моштымаш кугу рольым модеш. Тыйын тыгай койыш школ годсек уло мо?
– Уке. Мый ялысе моло марий ӱдыр семынак аптыраныше, утыжым йодаш вожылшо лийынам. Пытартыш ийлаште веле тиддеч ӧрмым чарненам. Кунам иктаж-молан мутым кучет, кунам моло-влакын ончыкылыкышт тый дечет шога, тунам нигузе аптыраныше лийын от керт. Кызыт – поснак. Мыйын шеҥгелне – кугу коллектив, йоча-шамыч. Садлан кунам ты еҥын мыйын йодышемым решатлен кертшашыжым шижам, туддек полышым йодын мияш ом ӧр.
ВИЙЫМ ПУЫШО ВЕР
– Тый икана ойленат ыле: кеч могай профессийым ойырет гынат, садак тушто кугу кӱкшытыш шуаш да ончылно лияш тыршет ыле: туныктышо гын, сай туныктышо, актёр гын – виян актёр…
– Кызытат тыгак шонем. Изинек книгам лудаш йӧратенам, садлан книгасе герой гай лияш шоненам: я туныктышо, я чодыра пашаеҥ… Изиэм годым марий сӱаным ончаш йӧратенам да шкемым мотор сӱанвате семын ужынам.
А школым пытарымеке, Морко СПТУ-ш штукатур-малярлан тунемаш каенам. Тиддеч ончыч Йошкар-Олашке тӱвыра училищыш артистлан тунемаш пураш толынам ыле, но омса воктене колышт шогышым да мӧҥгӧ кудальым. Ӧрым ала мо. СПТУ-штак математикым, руш литературым йӧратен шынденам да Крупская лӱмеш пединститутын студенткыже лийынам.
– Морко вел Марий Кужер ялыште шочынат, ик жап Ердӱрыштӧ иленда. А кызыт ялыштыда иктат уке…
– Уке. Ачам Василий Михайлович агроном ыле, вара фермымат вуйлатен. Авам Нина Николаевна бригадирлан ыштен. Вара клубыш пашаш куснен. Ачамат тудлан тӱрлӧ мероприятийым эртараш полшен. Коктын пырля мураш йӧратеныт. Весела пагыт лийын. 2005 ийыште ачам 51 ияшак ош тӱня дене чеверласыш. Авам 61 ияш улмыж годым илыш гыч кайыш. Тудо ийынак изам уке лие. Кызыт акам ден шольым улыт. Акам мылам – поснак лишыл еҥ. Шукерте огыл тудын Москваш илаш куснымекыже, чоныштем ала-могай пусталыкым шижаш тӱҥальым. А шочмо ялыш мый мияшак тыршем. Тушто вийым налам.
Директор дене у школым ончен савырнышна. Ужам, школышто марий компонент-влакым кучылташ тӱҥалыныт. Пырдыжыште марий орнамент-влак шинчалан пернат, туштак палыме марий-влакын (Сергей Чавайнын, Йыван Кырлан, Андрей Эшпайын…) кугу картычкышт кеча, воктенышт – QR-код. Тушко телефоным намиен, ты еҥ-влак нерген пален налаш лиеш. Илен-толын, директор школ пелен иктаж марий студийым почаш шона, кундемна дене кылдалтше моло проектымат вуйыштыжо куча. Ӱшанена, чыла шонымаш илышыш шыҥдаралтеш, вет Н.Пушкина манмыла, тыште эн ойыртемалтше, чот сай йоча-шамыч тунемыт. Да нуным эн чолга педагог-влак туныктат.