У технологий-влак илышыш шыҥен пурымылан кӧра тӱрлӧ у чер пеш вашке шарлен толеш. Мутлан, кызыт чыла гаяк йоча яра жапым телефон, планшет але компьютер дене эртара. Мом нуно ыштат? Икмынярже мультфильмым але кином онча, молышт – модыт. Модышым поген налат гын, южо йоча ажгына. Шукын, очыни, тыгай ситуацийыште лийын онченыт.
Ондак ача-ава-влак шкештак телефоным, планшетым, компьютерым икшывыштлан чӱктен пуат, а вара йоча тидлан вашке тунем шуэш. Тудын эре модмыжо шуэш. Тидыже «Лудоманий» черым ушештара.
Лудоманий чер, игроманий, «игровая зависимость» манме чылажат азартный модмаш дене кылдалтше чер гай улыт. Изи годсек компьютер модыш дене модшо еҥ кушкын шогалмыжлан вес, оҥайрак модышым кычалеш. Шукынжо окса дене кылдалтше модышым верештыт. Ондак шагал оксам, а вара кугурак оксам пышташ тӱҥалыт. Чӱчкыдын ставкым ыштен модыт.
Ик-кок гана тый сеҥышыш лектын, кугурак оксам модын налыт. Шагал оксам пыштен, шукырак модын налаш шонен, умбакыже модыт. А умбакыже йывылдик. Ончыч модын налме оксам модын колтат. Оксам пӧртылташ манын, айдеме уэш да уэш модаш тӱҥалеш. Тыге нимо деч посна кодеш.
Азартыш пурымо годым модшо еҥ-влак нимом огыт шоно. Шукын лишыл еҥышт деч оксам арат, вара кредитым налыт, но ала-кӧ шолышташ тӱҥалеш.
Южо икшыве, компьютер модыш дене модын, оксам ыштен налаш шона, сандене тунеммаш ӧрканаш тӱҥалеш. Шукерте огыл ик рвезын ойлымыжым колаш логале: «Школышто туныктышо-влак аҥыра улыт, нимом огыт пале. Мемнамат туныктен огыт мошто. Тетла тунемаш ом кай! Компьютер модыш дене модын, оксам ышташ тӱҥалам». Тиде еҥын шонымашыже чын мо? Йочан тунемаш кумылжо уке, тудлан нимо оҥай огыл. Икшыве, вашкерак мӧҥгыжӧ каен, модаш шинчаш веле шона.
Тыгай уда ситуацийыш шуаш огыл манын, мом ыштыман? Психолог Ольга Макарова вашешта:
– Мыйын шонымаште, чыла йочам ик семын таҥастараш огеш лий. Тӱрлӧ модыш дене жапым эртарымым тӱрлӧ могырым ончыман: социальный, физический, психологический.
Лудоманий чер деч кораҥдаш манын, ондак айдемын койыш-шоктышыжым, илышыжым палаш кӱлеш. Тыгак эндорфин гормонын мыняр улмыжым тергаш уто огыл. Ала лач эндорфиным нӧлташ манын айдеме модеш.
Тыгай ситуацийыш логалше-влак дене группылаште пашам ышташ йӧнанрак. Тыгодым умылтарыман, шуко окса мемнам пиаланракым але тазаракым ышта мо? Нунылан мӧҥгыштышт дневникым возаш темлена. Тидлан кажне кечын 5-10 минутым ойырыман да шкем моктен возыман. Тыгодым организм эндорфиным утларак лукташ тӱҥалеш.
Шукыж годым самырык-влак оксам ыштен налаш шонат, сандене ача-авалан тӱткӧ лийман. Икшывыда иктаж кумдан чапланыше еҥым пример шотеш ужеш гын, тудын нерген умылтарыза. Икымше пашадарым кузе ыштен налмыда нерген каласкалыза. Икманаш, шукырак мутланыза, тудлан жапым ойырыза.
Наташа:
– Ешыште ныл йоча улына. Кок изам кугу улыт, ме шольым дене коктын школышто тунемына. Авана мемнам шкет ончен кушта. Яра жапыште листовко-влакым уремлаште пуэдем, но тидлан кугу пашадарым огыт тӱлӧ. Ик кастене, Интернетыште шинчымем годым, ставке нерген уверым лудым. Шынден ончышым – оксам модын нальым. Вара уло пашадарем тушко колтенам. Шке оксам кодын огылат, йолташ-влак деч аренам. Жап эртымеке, йолташ-влак оксам пӧртылташ йодыныт, а мыйын лийын огыл. Авамлан ойлышым. Тетла ом мод, еҥ деч арыме оксам пашадарем гыч эркын пӧртылтем.
Андрей:
– Мый спорт дене заниматленам, но компьютер модыш денат эреак модынам. Ик гана спорт модышлан ставкым шындыме нерген колынам. Тиде модышыш ушнаш шонышым. Ондак, 100 теҥгем шынден, 1000 теҥгем модын нальым. Келшыш. Пиал эре мыйын могырышто лиеш манын ӱшаненам. Тыге ятыр ий модынам. Ешемлан жапым шагал ойыренам. Уло пашадарем модын колтенам. Родо-влак деч оксам шагал огыл аренам, кредитымат налаш логалын.
Вара лишыл еҥ-влак денат кыл лушкен, пелашем коден каен. Ынде шкетын илем, пашам ыштем. Чыла оксам парымым пӧртылташлан кая.
Лудоманийын уда могыржо:
– модшо айдемын тазалыкше начарештеш, психикыже лушка;
– шуко оксам кая;
– ешыште умылыдымаш лектеш;
– жап арам эрта;
– уголовный ответственность (шолыштмаш але кредитым тӱлен кертдымылан кӧра).