Марийдам (пӧръеҥдам) утыш ида лук

Еш – тиде вате-марий, йоча. Кеч-могай ешыштат кӱмыж-совла тарваныде ок шого: вате-марий коклаште вурседылмашат ылыжеш, шолдыра шомакат лектеш, южгунамже ала-кудыжо мушкындымат чумырта. Ме, ӱдырамаш-влак, утларакше марийнам титаклаш пижына: окса уке – марий титакан, подылшо толын – «аракалогар!» кычкырлена, шинчын кудалаш чапле машина уке – марий тептердыме… А илышыште йӧршынат тыге огыл улмаш. Мӧҥгешла, пӧръеҥын чумыр илышыже, койыш-шоктышыжо, вий-алже, тӱняончалтышыже ӱдырамаш дене кылдалтын. Тачысе уна дене вашлийын мутланыме деч вара мыняр уто койышемым муым! Кунам да могай йоҥылышым ыштымемым умылышым. Унана — психологий науко кандидат, Югорский кугыжаныш университетысе педагогике да психологий кафедрын доцентше Нина АЙВАРОВА.

SONY DSC

– Нина Геннадьевна, «Кугарня» газетын лудшыжо-влак тӱҥ шотышто ялысе улыт. Сандене мутланымашнам айста тыгай йодыш гыч тӱҥалына: ялыште илыше марий-вате кокласе кыл мо негызеш чоҥалтеш?

– Оласе илыш дене таҥастарымаште, ялыште тачысе кечынат, лу-коло-витле ий ончычсо семынак, пӧръеҥ да ӱдырамаш пашам посна ойыркалат. Ялыште суртым я оралтым чоҥаш, олмыкташ, пакчам куралаш-тырмалаш, шудым солаш, пум руаш-пӱчкедаш-шелаш да вий-куатым йодшо моло сомылымат ышташ перна.  Пӧръеҥ оза семын тыгай пашам шке ӱмбакыже налеш гын, тугеже ешыже, пелашыже верч тырша, нуным чамана. «Чамана, тугеже йӧрата» шонена ме. Пеш раш умылыман да ушыш пыштыман: ӱдырамаш  пӧръеҥ пашам ыштышаш огыл! «О-о, мый нунылан кӱлам. Мый дечем посна илен огыт керт», – теве тыгай чон ӱжмаш почеш илышаш улыт пӧръеҥ-влак. Но тидын годымак нуно, ик могырым, кӱлешан улмыштым шижнешт, ончыктынешт, а вес могырым, эрыкан лийнешт. Илышыште шукыж годым тыге лектеш: ватан марий ешыште кӱлешан, но тудо пелашыже пелен «шинчырлалтын», а ӱдырым налдыме качымарий (шоҥго каче)-влак каваште чоҥештылше кайык гай эрыкан улыт, но… нигӧлан кӱлдымӧ. Ушан-шотан, мудреч ӱдырамаш марийжылан эрыкан лияш йӧным пуа, но тыгодымак воктечше ок мучыштаре.

 

— Кузе туге? Тыге лийын кертеш мо? Мутлан, пӧръеҥ, Тендан манмыла, кӱлешан улмыжым шижше манын, ӱдырамаш мом ыштышаш?

– Чӱчкыдынрак полшаш йодман, южгунамже изиш чояланенат моштыман. Полышым темла гын, «шке ыштем», «ай, тиде ӱдырамаш сомыл» манын ида торешлане. Пелашдам ида шӱкал – пашажым тунаре ок ыште гынат, воктене шогылтмыжо мом шога! Таушташ ида мондо, вӱчкалтен я шупшал колтеда гын, путырак сай. Эше ик гана ушештарем: пӧръеҥ пашам шке ӱмбакыда ида нал.

 

– А марийлан эрыкым пуымо шотышто кузе умылтареда? Кунам, кузе, кушто шона, тек туге коштеш мо?

– Уке, тыге огыл. Пӧръеҥым шӱктарыман, намыслен вурсыман огыл, поснак еҥ-шамыч ончылно тидым ыштыман огыл. Кеч-мом каҥашыме, ыштыме, ӱчашыме годым ида таҥасе, сеҥемак манын ида толаше. Пӧръеҥ ончылно пеш ушан улмыдамат ончыкташ ида тырше, кидым нӧлтымӧ, кредалме нергенже ойлыманат огыл. Южо ешыште ӱдырамаш шукырак пашадарым конда, но тудо нигунамат кугу оксаж дене марийже ончылно моктанышаш огыл. «Весын марийже тынар оксам конда!» манын ида вурсо – пӧръеҥдан лӱмнержым волтеда. Кудо ешыште ӱдырамаш мыйын ойлымо семын ышта, тыгай ешыште пӧръеҥ шкенжым эрыканла шижеш. Марийланда чарныде ӧпке мутым ойледа, титакледа але психологий велым темдеда гын, пелашда аракам йӱаш тӱҥалеш, компьютер дене азарт модмашке ушнен, вес ӱдырамаш деке каен але нелын черланен кертеш. Таҥастарен ончалза, эсогыл 13-15 ияш подростко-рвезе туныктышын але аван шылталымыжым чытен огеш керт, ийготым погышо пӧръеҥже нерген ойлыманат огыл.

 

– Тендан шомакда почеш, ме марийнам эре вӱчкен-шыматен гына шогышаш улына. Паша гыч кеч-могай: айык ма йӱшӧ, подылшо толеш – шыргыжын вашлийшаш улына? Тудым изи азала ончышаш улына мо?

– Йӧршынат тыге огыл. Просто ӱдырамаш семын илыман: йӧратен, икте-весым чаманен, ваш-ваш полшен, умылен, пелашетлан куанен, тудын пелен эн пиалан улмым шижын илыман. Шотан ӱдырамаш марийже ӱмбак ок кычкырле, паша гыч толмыжым туманлен ок вашлий, кунам кӱлеш, тунам мокталтен, вӱчкалтен колта, кӱлеш годым чаманен налеш. Сыраш, кычкырлаш, туманлаш, ӱчым ышташ – ӱдырамаш койыш огыл. А кызыт ончалат да чон коржеш: ӱдырамаш-влак тамакым шупшыт, пӧръеҥ дене тӧр аракам йӱыт, осал мут дене туманлат, а вара «Марием кыра», «марием ок йӧрате» манын вуйым шийыт, шортыт. Кӧ титакан?

 

– Чынак, кӧ титакан? Пӧръеҥ але ӱдырамаш? Але коктынат?

– Мемнам, ӱдырамаш-влакым, изинек пашам ышташ, оксам ыштен налаш, карьерым чоҥаш, эсогыл шкем арален налашат туныктеныт. Но а теве йӧраташ туныктен огытыл. Марий пелен чын илаш: куан але ойго годым туп-вачыжым шижаш, полышыжым йодаш, таушташ, марийнам кӱшкӧ нӧлташ – туныктен огытыл. Адакшым мемнан, ӱдырамаш-влакын, кугешныме койышна, «Мый шке чыла ыштен кертам» манмына ешым чот шалатат. Кунам пӧръеҥ ешыж верч мутым куча, ответственностьым шке ӱмбакше налеш, тунам еш пеҥгыде лиеш. А мемнан кызыт кузе?  Йоча шочмек, ӱдырамаш ешыште оза лиеш, тудо шкенжым пӧръеҥ деч кӱшкӧ шында, а пӧръеҥ утыш лектеш. Тудлан ешыште вер уке, ме тудым шкеак шӱкен луктына. Пӧръеҥлан мом ышташ кодеш? Йӱаш тӱҥалеш, вес ӱдырамаш дек кая, вуйжылан муэш…

 

– Ме кызыт ешан, марлан кайыше ӱдырамаш нерген мутланышна. Мыйым весе тургыжландара: пытартыш жапыште марий ӱдыр-влак марлан каяш огыт вашке. Ончык ончалаш гын, тиде вет чумыр марий калыклан эҥгекым конден кертеш, тугакшат шагал еҥан калык улына, а марий ӱдыр-влак марлан огыт кай, азам огыт ыште. Амалже могай?

– Кызыт тыгай пагыт толын шуын, пӧръеҥлан ӱдырамаш йӧршынат огеш кӱл. Молан? Ончалза, кевытыште ямде кочкыш тич: оптен тол да мӧҥгыштӧ ырыктен коч, тувыр-йолашым машина мушкеш. Мо эшеат оҥайже – пӧръеҥлан таче эсогыл вакшышысе капкыл лывыртымашат огеш кӱл, молан манаш гын шкенжым луштараш тудо кеч-кунамат кеч-куштат ӱдырамашым муэш. Молан марлан налаш, ешым йӱктен-пукшен толашаш, кунам ӱдыр-влак мален лекташ тореш огытыл. Кызыт ӱдыр-влак марлан кайымешкыштак шуко пӧръеҥ дене вате-марийла илен ончат – тиде кугу йоҥылыш.

Шкетын илаш сай, маныт. Мый тидын дене ом келше.  Пелаш дене пырля шоҥгемаш, шочшына-влаклан уныка-влакым ончен кушташ полшаш – теве тыгай шонымаш чынрак лиеш.

 

– Мый тыге умылышым, содыки чылажат ӱдырамаш дене  кылдалтын.

– Ӱдырамаш пелен пӧръеҥ-влак иканаште вашталт каят: але сай могырыш, але уда могырыш. Шыде, ажгыныше, чаҥга, кумылдымо ӱдырамаш пелен сай пӧръеҥжат торжа да осал еҥыш савырна. Пӱрымашыжым  поро кумылан, йӧратыше, шыма койышан ӱдырамаш дене кылдыше пӧръеҥ пашаче еҥыш савырна, утларак ныжылге койышан, поро лиеш, тендам кидыштыже нумалаш тӱҥалеш. Кузе ик фильмыште ойлат: «Сай пӧръеҥым ненчаш кӱлеш». А тыгай пример марий ӱдырамаш-влак коклаштат ятыр уло.

Лидия СЕМёНОВА,

Марий Эл Республикын сулло журналистше.